کاوش‌های باستان‌شناسان از بقایای به جا مانده از "شهرسوخته" نشان می‌دهد ایرانیان باستان در 5000 سال قبل دانش پزشکی فوق‌العاده‌ای داشتند، دانشی که از عهده عمل‌های جراحی جمجمه و انجام عمل‌های زیبایی صورت بر آمده است.
پزشکان "شهر سوخته" در 4800 سال قبل جمجمه یک نوجوان بیمار که به اعتقاد باستان‌شناسان امروز دچار بیماری جمع شدن مایع در جمجمه(هیدروسفالی) شده بود را با موفقیت عمل کردند. بقایای اسکلت این نوجوان در قبرستان شهر سوخته کشف شد و بررسی‌های علمی نشان داد استخوان جمجمه پس از جراحی ترمیم شده و روزهای زیادی پس از انجام عمل زنده مانده است اما بعدها در اثر خونریزی‌های محل زخم فوت کرده است.
انجام عمل زیبایی صورت از تخصص‌های دیگر پزشکان شهر سوخته بوده، به طوری که آنها در حدود 4800 سال قبل یک چشم مصنوعی را برای یک بیمار خانم کار گذاشته‌اند. آنها در ساخت این چشم آنقدر تبحر و ظرافت به خرج داده‌اند، که حتی مویرگ‌های چشم را نیز بازسازی کرده‌اند.
پزشکان شهر سوخته با دقت فراوان مویرگ‌های نیم میلیمتری در اطراف و مردمک شبیه‌سازی شده را در وسط چشم مصنوعی طراحی کرده‌اند و خود جنس چشم نیز سازگاری مناسبی با بدن بیمار داشته است.
علاوه بر دانش پزشکی، ایرانیان ساکن در شهر سوخته در زمینه‌های صنعت، معماری، شهرسازی و صنایع دستی نیز تبحر و ظرافت خاصی داشتند؛ نشانه‌های این ظرافت در بخش‌های مختلف مانند ابزارهای کشف شده نظیر خط‌کشی با دقت نیم میلیمتر و نظام اداری، شهری و انضباط امور مختلف قابل مشاهده است.
قدیمی‌ترین بازی فکری و نخستین انمیشن دنیا متعلق به ایرانیان است
کشف بازی فکری شبیه به تخته نرد در این شهر پیشرفته از شگفتی‌های دیگر آن است که گفته می‌شود قدیمی‌ترین بازی فکری جهان است. کشف این بازی نشان داد که ایرانیان در هزاران سال قبل نخستین کسانی بودند که به تقویت فکر و استعدادها می‌اندیشیدند و بازی فکر داشته یا تولید کرده‌اند.
ساکنان شهر سوخته در بخش هنر و ساخت زیورآلات نیز پیشگام بوده و در هزاران سال قبل توانسته‌اند تصاویر متحرک و پویانمایی تولید کنند، آنها تصاویری از یک "بُز" را بر روی جامی طراحی کرده‌اند که با چرخش جام، این بز به حرکت درآمده و با یک جهش، مقداری علوفه را از روی یک درختچه به دهان می‌گیرد. باستان‌شناسان و کارشناسان این جام را به عنوان نخستین و قدیمی‌ترین انیمیشن ساخته بشر دانسته‌اند.
یافته‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد شهر سوخته توسط یک سیستم "مدیریتی- سیاسی" مدرن اداره می‌شده و دارای ساختار شهری تکامل یافته بوده، به طوری که مردم آن از خدمات شهری زیادی نظیر سیستم لوله‌کشی آب و فاضلاب بهره می‌بردند و در آن کوچه‌ها و خانه‌ها دارای ساختار منظمی بوده است.
مهدی مرتضوی، باستان‌شناس حوزه شهر سوخته درباره وجود سیستم سیاسی این شهر گفت: در صورتی می‌توان در مورد سیاست در دوران باستان صحبت کرد که شواهد اداری یافته باشید، در شهر سوخته این شواهد کشف شده است، مهرهای اداری از شواهد کشف شده هستند که نوعی امضای افراد و بازرگانان بوده است.
وی با بیان اینکه در شهر سوخته مهرهای زیادی در اندازه‌ها و نوع‌های گوناگون کشف شده، افزود: علاوه بر مهرها، کشف لوح‌های نگارشی در این شهر از شواهد دیگر وجود سامانه اداری و سیاسی است.
به عقیده کارشناسان وجود این سامانه اداری و مدیریت شهری سبب شده تا شهرک صنعتی این شهر و صنایع مختلف پارچه‌بافی و پوشاک، تولید کفش، مهرسازی، حصیربافی، ریسندگی، سفال‌گری، ذوب فلز، تهیه زیورآلات و ... در خارج از شهر قرار بگیرد و بخش مسکونی، قبرستان و محله کاخ‌نشین نیز به تفکیک در موقعیت‌های خاصی از شهر جای بگیرد.
شهر سوخته یک شهر پیشرفته متعلق به 5200 سال قبل است که سال 1393 به عنوان نخستین محوطه باستانی و هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست آثار یونسکو ثبت شد. این شهر در 56 کیلومتری شهر زابل و اطراف رودخانه هیرمند قرار گرفته است.
رود هیرمند یا نیل ایران
بسیاری از کارشناسان رود هیرمند را "نیل" ایران خوانده‌اند که سبب ایجاد تمدن‌های زیادی نظیر پیشرفته‌ترین شهر باستان یعنی "شهر سوخته" شده است. این رود به طول بیش از 1200 کیلومتر از شمال غرب کابل در افغانستان سرچشمه گرفته و پس از طی کردن مسیری 1200 کیلومتری وارد خاک ایران در شمال سیستان و بلوچستان می‌شود.
به استناد منابع مختلف جغرافیایی می‌توان رودخانه هیرمند را بزرگترین رود "ایران- افغانستان" نامید، چرا که این رود حدود 100 کیلومتر بزرگتر از "هریرود" است ولی متاسفانه اطلس جامع گیتاشناسی 93- 94 موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی در بخش معرفی طویل‌ترین رودها و خشک‌رودهای ایران حتی اشاره به وجود رودخانه هیرمند در سیستان و بلوچستان نکرده است.
این کتاب طویل‌ترین رود ایران را "هریرود" مشترک بین ایران- افغانستان با طول 1120 کیلومتر معرفی کرده در حالی که حدود 100 کیلومتر کوچکتر از رود هیرمند است.
متاسفانه اکنون رود هیرمند به دلیل ایجاد سدهای مختلف و غیرقانونی توسط افغانستان در شمال سیستان و بلوچستان خشک است. این رودخانه منبع مهم و اصلی تامین آب تالاب‌های بین‌المللی "هامون" است که به سبب همین سدهای غیرقانونی اکنون خشک شده است.
هیرمند تنها رود مشترک و مرزی ایران است که برای توزیع آب آن بین ایران و افغانستان معاهده امضا شده و براساس این معاهده افغانستان باید سالانه 850 میلیون مترمکعب آب را در یک تقویم زمانی مشخص در طول 12 ماه سال به ایران پرداخت کند.
به گفته مسئولان محلی ایران در سیستان و بلوچستان، افغانستان نزدیک به دو دهه از اجرای معاهده تقسیم آب رود هیرمند خوداری کرده و سبب از بین رفتن تالاب‌های بین‌المللی هامون شده است.
