مهری شیرمحمدی: زیبا کنار هنوز هم زیباست، و از فخرآباد که می گذری، لابه لای نی های حاشیه رودخانه نمایان می شود.
بخشی از بافت سنتی مجموعه بازار زیباکار -که در حریم رودخانه «اوشمک» شکل گرفته- هنوز پابرجاست و برای بازدیدکنندگان خاطره نوستالژیک ایجاد می کند. در سال های اخیر ساخت و سازهای زیادی توسط نهاهای مختلف در زیباکنار صورت گرفته و ویلاسازی بافت سنتی آن را از بین برده است و حالا منطقه آزاد انزلی هم محدوده حضور خود را گسترش داده و با نصب تابلویی در مصب رودخانه سفیدرود، حضور بدون فنس کشی خود را تا پایان زیباکنار اعلام داشته است!
حالا بیم تخریب همان اندک بافت سنتی زیباکنار هم بیشتر شده و این بیم با شنیدن خبر تخریب بخش هایی از حمام تاریخی زیباکنار، شدت گرفته است.
حمام تاریخی زیباکنار، نزدیک رودخانه و ضلع شمالی «کارخانه برنجکوبی» پادنگ قرار دارد. درب اصلی حمام از میانه بازار باز می شد. از وقتی حمام ها از کاربری خود خارج شدند، حمام زیباکنار نیز در کش و قوس مالکان و وارثان جدید چند پاره شده است و دو بخش آن انبار دو تن از وارثان شده و بخش هایی نیز به منظور ایجاد مغازه در حال تخریب است.
تخریب گنبدها و نورگیرهای حمام زیباکنار
حمام زیباکنار، دارای طاق و گنبدهای متعدد است. نورگیرهایی بالای گنبدها که آفتاب لب دریا را به زیبایی داخل بنا می تاباند. شدت تخریب به حدی است که عملا حمام نمی توان خواندش، بخش زیادی از بنا توسط مالکان فعلی تبدیل به انبار کالا شده است. از بخش مخروبه می توان داخل بنا را دید؛ خزینه اش بی آب مانده و تونش حرارت هیزم ندارد.
خشت های قطور مربعی شکلش فروریخته، کاشی های قدیمی زیر پله رنگ به رخسار ندارد. حوض پاشویه بی تلألو آب، لبه هایش ترک خورده، جلبک های خشکیده بر دیواره های خزینه و شیشه های حبابی بالای نورگیرهای گنبدهای سقف، شکسته و فروریخته است.
حمامی که روزگاری پذیرای ملوانان، ماهیگیران و تجاری بود که به این بندر رفت و آمد می کردند؛ حالا بی یال و کوپال به حالت اغما افتاده است.
حمامی به قدمت دوره ناصرالدین شاه
در میان مغازه های بافت سنتی و نزدیک رودخانه، چند پیرمرد در حیاط قهوه خانه ای جمع شده اند. گرمای شهریور، نه چای می طلبد و نه قهوه. تنها سایه ای درخت و گپ و گفتی از گذشته های دور.
یکی از اهالی بازار درباره این حمام به خبرنگار مهر می گوید: تا دهه هفتاد حمام پابرجا بود، ولی از وقتی همه خانه ها صاحب حمام شدند؛ تون این حمام نیز یخ کرد.
یکی از پیرمردها به یاد می آورد که حمام زیباکنار بعد از آنکه از رونق افتاد، مدتی قهوه خانه شد. ولی تجارت که رونق نداشته باشد و کشتی های تجار که به گل بنشیند، نه حمام را به کار می آد و نه قهوه خانه.
یکی دیگر از اهالی زیباکنار نیز به خبرنگار مهر توضیح می دهد: قبلا این حمام کاشی کاری های سنتی زیبایی داشت ولی بعدا مالک حمام، کاشی ها را به منظور بهداشت بیشتر تعویض کرد. سردرب حمام هم یک کتیبه داشت که نشان می داد حمام در سال ۱۲۹۲ ساخته شده است.
وی می افزاید: تا پیش از پهلوی اول، تاریخ کشور قمری محاسبه می شد پس اگر این گفته را بپذیریم، حمام زیباکنار، قبل از حضور فخر الدوله، نوه مظفرالدین شاه در این محدوده ساخته شده و به احتمال زیاد در نیمه سلطنت ناصرالدین شاه قاجار می باید ساخته شده باشد.
مشکلات حقوقی و اسنادی حمام
«حسن آمیژه خواه» یکی از مالکین فعلی است که به اتفاق دو بردار دیگر حمام را ۱۵ سال پیش از شخصی به نام «محمودی خواه» خریداری کرده است. محمودی خواه نیز حمام را از جهاد کشاورزی گرفته بود.
وی به خبرنگار مهر می گوید: حمام به شدت مخروبه شده و نیاز به مرمت اساسی دارد با این حال مالکان فعلی قصد تخریب کامل حمام را ندارند و پس از رفع مشکل سندی، تلاش دارند حمام را مرمت کرده و آن را تغییر کاربری دهند.
ولی اطلاعات محلی گویای تخریب بخشی از حمام است. به گفته بحری، دهیار زیباکنار این حمام بعد از انقلاب توسط جهاد کشاورزی مرمت و اجاره داده شده است. عرصه حمام در لیست املاک ستاد اجرایی فرمان حضرت امام قرار دارد و مالکان فعلی به دلیل مشکلات حقوقی و ثبتی تاکنون نتوانسته اند بنا را بطور کامل تخریب و مجوز نوسازی بگیرند.
ارسال پرونده پیش ثبتی حمام زیباکنار به میراث کشور
کارشناس مسئول ثبت بناهای تاریخی اداره کل میراث فرهنگی گیلان، درباره حمام های تاریخی استان به خبرنگار مهر می گوید: معماران بومی گیلان روش ساخت حمام را کمتر می دانستند و بیشتر حمام های عمومی گیلان توسط غیر گیلانی ها ساخته شده است. مالک حمام معمولا شخص دیگری بوده و سرقفلی آن به گیلانی ها واگذار می شده است.
مهدی میرصالحی، می افزاید: حمام هایی که در گیلان بدین شکل باقی مانده و به آنها رسیدگی نمی شود، به این دلیل است که هم مالک اصلی و هم سرقفل دار، به رحمت خدا رفته و حمام بین چندین ورثه سرقفل دار و مالک دست به دست شده است.
وی تصریح می کند: حمام های گیلان در نوع معماری تفاوت فاحشی با حمام های استان های خشک دارند. در گیلان ابتدا حمام مانند استان های مرکزی گنبدی و با نورگیر ساخته می شد و سپس برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و باران، سقف دومی با شیروانی و سفال، روی طاق های گنبدی قرار می گرفت.
میرصالحی درباره موقعیت حمام زیباکنار می گوید: به دلیل بندر بودن زیباکنار و منطقه تحت نفوذ شاهان قاجار و پهلوی، حمام در آن زمان رونق خوبی داشت. ولی حمام زیباکنار هم مانند دیگر حمام های عمومی ایران، بعد از گاز کشی و تقریبا بعد از دهه ۷۰ عملا تعطیل شد.
وی ضمن برشمردن ویژگی های معماری این اثر تصریح می کند: حمام قبلا کاشی کاری های سفید و آبی سنتی داشته است، ملاط آن از ساروج و آجر ساخته شده و دارای طاق های جناقی به همراه نورگیر بالای سقف است. قبلا یک چاه آب هم برای تامین آب خزینه داشت و تون حمام با هیزم کار می کرد.
میرصالحی از پرونده پیش ثبتی این اثر تاریخی خبر داده و می افزاید: در مجموع این بنا واجد شرایط میراثی شناخته شده و اطلاعات اولیه تکمیل پرونده شده و با جمع آوری و تکمیل عکس و دیگر مستندات موجود، پرونده به میراث فرهنگی کشور ارسال می شود.
وی ابراز امیدواری می کند به زودی حمام تاریخی زیباکنار در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شود.
اجازه تخریب به مالکان داده نشده است
از آنجایی که منطقه زیباکنار جزو محدوده مدیریتی منطقه آزاد انزلی است، مدیر گردشگری منطقه آزاد نیز در این بهره به خبرنگار مهر توضیح می دهد: مالکان فعلی این حمام میراثی، به دنبال تخریب بنا و تغییر کاربری هستند و با توجه به اینکه این محدوده تحت مدیریت منطقه آزاد بوده و منطقه آزاد انزلی به عنوان نماینده دولت، حاکم منطقه است، تاکنون اجازه تخریب این حمام را نداده است.
مهدی کوچکی نژاد می افزاید: بناهای تاریخی، هویت هر منطقه است و منطقه آزاد جلوی تخریب را گرفته است. ولی تغییر کاربری این بنا مستلزم رفع مشکلات حقوقی و ثبت میراثی است.
حمایت میراث فرهنگی کشور از احیای حمام های تاریخی
میراث فرهنگی کشور نیز اخیرا دستورالعملی به منظور حمایت از حفظ حمام های تاریخی به استان ها ابلاغ کرده است.
معاون میراث فرهنگی کشور نیز در این باره به خبرنگار مهر می گوید: به منظور حفظ و ادامه حیاط حمام های تاریخی، برنامه های تشویقی و حمایتی در نظر گرفته شده تا اگر حمام های تاریخی عملکرد اصیل خود را تداوم دهند، از آنها حمایت شود.
محمد حسن طالبیان یادآور می شود: سازمان میراث فرهنگی کشور اعتباری برای خرید حمام های تاریخی و حفظ همان کاربری ندارد ولی می تواند ۵۰ درصد هزینه های مرمت و بهسازی را به کمک بکارگیری کارشناسان سازمان تقبل کند.
وی تاکید می کند: برنامه حمایتی شامل حمام هایی است که کار کرد خود را با استفاده از نیاز روز همچنان داشته باشند و از فضای پیرامون آن نیز استفاده بهینه شود.
با این حال اگر حمام تاریخی زیباکنار مشکلات سندی اش نیز رفع شود و به ثبت میراثی هم برسد؛ تنها در صورتی می تواند تحت حمایت سازمان میراث فرهنگی قرار گیرد که کارکرد گذشته خود را حفظ کند.
کارکردی که با توجه به قرار گیری این حمام در یک منطقه گردش پذیر و بافت بازار، می تواند موقعیتی ممتاز برای پذیرش گردشگر محسوب شود.
