«دیابت» بیماری درمان ناپذیری است که در صورت ناتوانی بدن در استفاده درست از قند (گلوکز) به عنوان اصلی‌ترین منبع تامین انرژی بروز می‌کند. در این صورت گلوکز جذب سلول‌ها نمی‌شود، در خون افزایش می‌یابد و از طریق ادرار دفع می‌شود.
این افزایش غیرعادی گلوکز در خون «هایپرگلیسمی» نامیده می‌شود که می‌تواند در طولانی مدت زمینه ساز عوارضی بر چشم، کلیه، قلب و عروق خونی باشد. افزایش میزان قند خون از ۱۳۰ گرم بر دسی لیتر در حالت ناشتا و ۲۰۰ گرم بر دسی لیتر ۲ ساعت پس از صرف غذا نشان دهنده ابتلا به دیابت خواهدبود.
دیابت ممکن است ناشی از ناتوانی جزیی یا کلی لوزالمعده در تولید انسولین؛ هورمون ضروری برای جذب گلوکز در سلول‌ها یا اختلالات سلولی در استفاده از انسولین باشد. در هر دو صورت، سلول‌ها از مهم‌ترین منبع تامین انرژی محروم می‌مانند که با پیامد‌های جدی فیزیولوژیک مانند خستگی مفرط یا عدم بهبود جراحات بروز می‌کند. ترشح نشدن انسولین قند خون را افزایش می‌دهد که برای جبران این کمبود، فرد نیاز به تزریق یک یا چند نوبت انسولین دارد.
علائم ابتلا به دیابت
علائم هشداردهنده ابتلا به دیابت در انواع این بیماری مشابه است و مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:
• تکرر ادرار، به خصوص در زمان خواب شبانه
• افزایش احساس گرسنگی و تشنگی
• کاهش وزن
• ضعف و خستگی مفرط
• تاری دید
• افزایش عفونت‌های پوست، لثه، مثانه و دستگاه تناسلی
• کاهش روند بهبود جراحات
• بی حسی یا احساس مورمور در دست‌ها و پا‌ها
بی توجهی به علائم هشدار و درمان نامناسب وضعیت بیماری را وخیم‌تر می‌کند و عوارض جدی تری به دنبال خواهدداشت.
عوارض مرتبط با دیابت بسیار شایع است، به طوری که از هر ۱۰ بیمار، ۴ نفر صرف نظر از نوع دیابت از این عوارض رنج می‌برند. افزایش سطح گلوکز در خون حتی به طور موقت نیز زمینه ساز چنین مشکلاتی می‌شود. هرچه سن ابتلا به دیابت پایین‌تر باشد، احتمال تشدید عوارض نیز بیشتر است.
با این حال می‌توان با کنترل درست و مداوم بیماری، تا حد امکان از بروز عوارض پیشگیری کرد. به طور کلی، همه اندام‌های بدن، به خصوص قلب، عروق خونی، کلیه ها، سیستم عصبی و چشم‌ها از دیابت کنترل نشده آسیب می‌بینند. دیگر اندام‌ها نیز در طولانی مدت درمعرض خطر هستند، زیرا افزایش قند خون دیواره مویرگ‌های خونی که اکسیژن و مواد مغذی را به بافت می‌رسانند، ضعیف می‌کند.
عوارض چشمی
دیابت به تدریج بینایی را دچار تحلیل می‌کند و معمولا به شبکیه آسیب می‌رساند. همچنین ممکن است زمینه ساز آب مروارید و گلوکوم و حتی باعث نابینایی شود. اختلالات بینایی شایع‌ترین عوارض دیابت است که همه مبتلایان به دیابت نوع ۱ و ۶۰ درصد مبتلایان به دیابت نوع ۲ را درگیر می‌کند.
عوارض عصبی
نوروپاتی یا بیماری‌های اعصاب محیطی به حالتی گفته می‌شود که اعصاب را درگیر می‌کند و با درد همراه است. عدم جریان خون مطلوب (اکسیژن رسانی ناکافی به اعصاب) و سطح بالای گلوکز به ساختار اعصاب آسیب می‌رساند.
در بیشتر موارد افراد از سوزش، کاهش حساسیت و درد ابتدا در انگشتان دست و پا و سپس به تدریج در دیگر اندام‌ها رنج می‌برند. این مشکل حتی می‌تواند به اعصاب کنترل کننده گوارش، ریتم قلبی، فشار خون، اندام‌های جنسی و مثانه نیز آسیب برساند. ۴۰ تا ۵۰ درصد بیماران دیابتی نوع ۱ و ۲ در ۱۰ سال نخست ابتلا به دیابت دچار چنین اختلالاتی نیز می‌شوند.
افزایش زمینه بیماری‌های عفونی
افزایش قند خون و خستگی اغلب بیمار دیابتی را در معرض خطر بیشتر ابتلا به عفونت‌های دوره‌ای می‌کند که به سختی درمان می‌شوند. این عفونت‌ها ممکن است در سطح پوست، لثه ها، مجاری تنفسی، واژن و مثانه باشد. به علاوه، دیابت روند بهبود را نیز کاهش می‌دهد که عفونت در جراحات را تشدید می‌کند. عفونت‌های پا شایع‌ترین نوع این مشکل است و در صورتی که ناشی از نوروپاتی باشد نیز باعث زخم‌های جدی می‌شود که اغلب چاره‌ای جز قطع عضو نخواهدبود.
عوارض کلیوی
بافت کلیه از تعداد بسیار زیادی عروق خونی تشکیل شده که نقش آن‌ها دفع مواد سمی و زائد از خون است. از آنجا که دیابت به عروق خونی آسیب می‌رساند، عروق کلیه نیز به خوبی نمی‌توانند وظیفه خود را انجام دهند و به تدریج ضعیف می‌شوند و حتی منجر به نارسایی مزمن کلیه خواهند شد. شایان ذکر است که پرفشاری خون نیز عامل جدی چنین اختلالاتی خواهدبود.
عوارض قلبی- عروقی
دیابت در تشدید بروز بیماری‌های قلبی- عروقی تاثیر دارد، به طوری که چنین بیماری‌هایی در افراد مبتلا به دیابت ۲ تا ۴ برابر بیشتر از دیگران است. مقدار بالای قند خون زمینه ساز تشکیل لخته‌های خون می‌شود که در طولانی مدت، انسداد عروق خونی نزدیک به قلب یا مغز را در پی دارد.
سن، وراثت، پرفشاری خون، چاقی و استعمال دخانیات این خطر را تشدید می‌کنند. به طور متوسط، بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲، حدود ۵ تا ۱۰ سال زودتر فوت می‌کنند که بیماری‌های قلبی- عروقی تاثیر قابل توجهی در آن دارد.
زمینه ژنتیک علاوه بر اینکه در بروز دیابت نوع ۱ نقش دارد می‌تواند در ابتلای نوع ۲ بیماری نیز تاثیرگذار باشد. البته دیگر علل زمینه ساز دیابت نوع ۱ هنوز به طور دقیق مشخص نیست، اما در مورد دیابت نوع ۲ می‌توان به بی تحرکی، شیوه تغذیه غربی (مصرف زیاد چربی‌های اشباع و منابع حیوانی، کاهش مصرف فیبر‌های گیاهی)، اضافه وزن، به خصوص در بافت شکم و پرفشاری خون اشاره کرد.
شیوه زندگی دیابتی
تا امروز هنوز هیچ درمان قطعی‌ای برای دیابت شناسایی نشده و اقدامات درمانی شامل کنترل قند خون و تامین مقدار مورد نیاز انسولین است. علاوه بر این، بیماران دیابتی باید توجه جدی به برنامه غذایی و انجام تمرینات مناسب ورزشی داشته باشند.
درواقع، این اقدامات غیردارویی می‌تواند منجر به کاهش دوز دارو و پیشگیری از بروز عوارض شود. اضافه وزن و بی تحرکی به طور جدی سلامت افراد دیابتی را تهدید می‌کند. کنترل مقدار و نوع منابع قندی و نشاسته، مصرف بیشتر فیبر‌های غذایی به دلیل کاهش جذب قندها و مصرف چربی‌های مفید گیاهی به جای روغن‌های حیوانی از جمله اصول مهم تغذیه هستند که به بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک می‌کنند.
حداقل ۳۰ دقیقه ورزش روزانه نیز در این بیماران موجب کاهش قند خون، کنترل فشار خون، تقویت ماهیچه‌های قلب، حفظ تناسب اندام، افزایش احساس نشاط و کاهش دوز دارو می‌شود.
البته بهتر است در رابطه با وضعیت جسمانی و نوع تمرینات ورزشی با پزشک مشورت شود. کنترل استرس‌های روزمره نیز از دو جهت اهمیت دارد؛ نخست این که در چنین شرایطی فرد توجهی به وضعیت سلامت مانند تغذیه درست و... ندارد و دوم این که استرس به طور مستقیم بر قند خون تاثیر دارد.
در بعضی افراد هورمون‌های استرس مانند کورتیزول و آدرنالین آزادسازی گلوکز از کبد را در خون افزایش می‌دهد. در بعضی دیگر نیز سبب کاهش اشتها و افت قند خون می‌شود. تمرینات آرام سازی، تنفس عمیق و خواب مطلوب نیز به کاهش سطح قند خون ناشی از استرس و مدیریت این هیجان کمک می‌کند.
۷ توصیه طلایی به آن‌هایی که قند خون شان بالاست
برخورد غذایی با دیابت
بی شک تغذیه یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تاثیرگذار بر سلامت است که دیابت نیز از این قاعده مستثنی نیست. تغذیه درست علاوه بر این که می‌تواند نقش قابل توجهی در پیشگیری از این بیماری داشته باشد، توجه به چنین اصولی حتی پس از ابتلا نیز می‌تواند به کنترل بیماری و جلوگیری از وخامت عوارض کمک کند.
۱. وعده غذایی در روز، در ساعت منظم
رعایت نظم در برنامه غذایی برای جلوگیری از نوسان قند خون بسیار مهم است. توصیه می‌شود بیماران دیابتی وعده‌های اصلی غذا را در ساعات منظمی میل کنند و برای جلوگیری از افت قند خون و کاهش ولع برای غذا خوردن، حتما ۲ تا ۳ وعده سالم نیز داشته باشند. این مساله به خصوص در مورد بیمارانی که انسولین تزریق می‌کنند یا سابقه افت قند خون دارند، اهمیت بیشتری دارد.
۲. صبحانه؛ وعده مهم غذایی
صبحانه اساسی‌ترین وعده غذایی است که ۲۵ درصد کالری مورد نیاز بدن را تامین می‌کند و به هیچ وجه نباید حذف شود. یک منبع غلات مانند نان سبوس دار، نوشیدنی و لبنیات حتما باید در وعده صبحانه وجود داشته باشد.
توصیه می‌شود بیماران دیابتی در مصرف کره افراط نکنند، زیرا چربی‌ها جذب قندها را کاهش می‌دهند و منجر به افزایش سریع قند خون می‌شوند. اگر نان سفید میل می‌کنید، بهتر است از خوردن مربا صرف نظر کرده و به جای آن پنیر، تخم مرغ و ژامبون را به عنوان یک منبع پروتیین مصرف کنید. بیمارانی که ملزم به مصرف دارو در صبح هستند باید در مورد زمان دارو و صرف صبحانه با پزشک مشورت کنند.
۳. کاهش دریافت چربی‌های اشباع و پیشگیری از اضافه وزن
80 درصد بیماران مبتلا به دیابت نوع ۲ دچار اضافه وزن هستند. این در حالی است که کاهش ۵ درصدی وزن تاثیر بسیار بالاتری در تعادل و حفظ قند خون نسبت به مصرف دارو‌هایی مانند متفورمین دارد که ابتدا تجویز می‌شوند. درواقع این توصیه دو هدف را دوربین می‌کند؛ بهبود حساسیت بدن نسبت به انسولین و تعادل قند خون ناشی از کاهش وزن و از طرفی کاهش خطر بروز بیماری‌های قلبی- عروقی، زیرا چربی‌های اشباع به قلب و عروق آسیب می‌رسانند.
البته برای این مقدار کاهش وزن نیازی به رژیم‌های سخت نیست و فقط بعضی تغییرات در عادات غذایی می‌تواند حدود یک کیلوگرم از وزن را در ماه کم کند. به عنوان مثال مصرف خامه، کره، فست فود‌ها و گوشت‌های چرب محدود شده و به جای آن‌ها مرغ، بوقلمون، تخم مرغ، گوشت‌های کم چرب و ماهی در برنامه غذایی گنجانده شود. البته تغییر در عادات غذایی یکباره مشکل خواهد بود و هر فردی باید متناسب با شرایط جسمی تغذیه متنوع و متعادل را رعایت کند.
۴. مصرف گروه‌های غذایی مختلف
بشقاب غذای بیمار دیابتی باید حاوی ۱۰ تا ۱۵ درصد گوشت یا ماهی برای تامین پروتیین، مقداری سبزیجات سرشار از فیبر (لوبیا سبز، تره فرنگی و...) برای کاهش جذب قندها، یک سهم حبوبات یا غلات، یک میوه، یک سهم ماست طبیعی یا پنیر و یک برش نان ترجیحا سبوس دار باشد. در مصرف میوه‌ها نیز نباید زیاده روی کرد، زیرا بیشتر آن‌ها حاوی قندها ساده هستند که به سرعت جذب می‌شوند.
۵. مصرف نشاسته در هر وعده غذا
خوراکی‌های حاوی نشاسته مانند غلات، سیب زمینی و مغز‌ها به حفظ قند خون کمک می‌کنند و مانع احساس گرسنگی می‌شوند. همچنین افت قند خون را در صورت تزریق انسولین یا مصرف دارو‌های سولفامید کاهش می‌دهند. گرچه آرد‌های سبوس دار ارجحیت غذایی برای همه افراد از جمله بیماران دیابتی است، اما اگر منابع تامین آن‌ها ارگانیک نباشد، ممکن است حاوی مقدار زیادی سم و آفت کش باشند.
به همین دلیل توصیه صرف به مصرف آن‌ها نمی‌شود. همچنین بهتر است تنوع منابع وجود داشته باشد و کنار انواع آردها، برنج و دیگر منابع نشاسته نیز میل شود.
۶. مصرف قندها همراه غذا
ابتلا به دیابت به معنای محرومیت همیشگی از خوراکی‌های شیرین نیست، اما برای این که قند خون دچار نوسان نشود، مصرف قندها از جمله میوه‌ها باید همراه غذا باشد. همچنین دسر‌های شیرین، انواع شیرینی و بستنی نیز به یکبار در هفته محدود شود. انواع میوه و سبزی البته در حد تعادل بهترین میان وعده خواهدبود.
۷. توجه به برچسب مواد غذایی
خوراکی‌هایی مانند آبمیوه‌ها حتی اگر حاوی شکر اضافی نباشند، باز هم قند فراوانی دارند. بعضی از انواع آبمیوه‌های صنعتی حتی شیرین‌تر از نوشابه‌های گازدار هستند و هیچ ارزش غذایی‌ای ندارند. پس بهتر است حتما درصد شکر را روی برچسب کالا بررسی کنید.
