بر اساس ذخیره خوارزمشاهی، مزاج کیفیتیست در طب سنتی که از مخلوط شدن عناصر چهارگانه (آب، آتش، باد، خاک) در بدن پیدا می‌شود. طبق ذخیره خوارزمشاهی از تاثیر این ۴ عنصر، ۹ حالت مختلف پدید می‌آید که آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم با این توضیح که ۴ تای ابتدایی مزاج‌های اصلی نامیده می‌شود:
۱. مزاج گرم و خشک (صفراوی)
۲. مزاج گرم و‌تر (دموی)
۳. مزاج سرد و خشک (سوداوی)
۴. مزاج سرد و تر (بلغمی)
در مورد برخی افراد در طب سنتی این اصطلاح به کار می‌رود که عناصر چهارگانه در تعادل هستند و اصطلاحا این افراد مزاج معتدل دارند.
1. مزاج گرم و معتدل
۲. مزاج سرد و معتدل
۳. مزاج خشک و معتدل
۴. مزاج‌تر و معتدل
در این مقاله قصد داریم هر یک از مزاج‌های چهار گانه اصلی را تعریف کرده و خصوصیات هر کدام را با هم مرور کنیم.
مزاج گرم و خشک (صفراوی)
انسان‌های دارای مزاج گرم و خشک لاغر اندام هستند با استخوان بندی معمولا درشت و رنگ پوست و سفیدی چشم آن‌ها اندکی به زردی می‌زند. این افراد به شدت گرمایی هستند و در تابستان دچار مشکل می‌شوند، همچنین در بسیاری از مواقع عطش زیاد و خشکی دهان دارند.
در مورد خصوصیات رفتاری صفراوی‌ها باید گفت: عموما بسیار پر انرژی و پر تحرک هستند. باهوش و زیرک و پر حرفند و هم زود عصبانی می‌شوند و هم به سرعت عصبانیتشان فروکش می‌کند.
اگر هنوز نمی‌دانید جزء کدام دسته از مزاج‌های چهارگانه هستید بد نیست بدانید انسان‌هایی با مزاج گرم و خشک، میل زیادی به خوردن ترشیجات (مانند لواشک، تمبر هندی، سرکه و ...) و همچنین خوراکی‌های سردی مانند خیار، کاهو و هندوانه دارند و تمایل به خوردن شیرینی جات در آن‌ها کم است.
مواد غذایی مفید: مصرف شاتوت، انار، زرشک، تمشک، زردآلو، هلو، سیب، گلابی، خیار، کدو، کاهو و اسفناج برای صفراوی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: مصرف سیر، پیاز، ادویه هـای تند، گوشت قرمز، موز، خربزه، آناناس، انجیر، غذا هـای سرخ کرده، گردو، پسته، فندق و نارگیل با مزاجشان سازگار نیست.
مزاج گرم و‌تر (دموی)
انسان‌هایی که مزاج آن‌ها گرم و‌تر است پوستی سرخ و سفید و بدنی درشت و عضلانی دارند. این افراد نه گرمایی هستند ونه سرمایی، ولی تحمل سرما برایشان راحت‌تر است. قدرت حرکات بدنی و قدرت هضم و اشتهای خوبی دارند و نسبت به انسان‌های دیگر دسته‌های مزاج‌های چهارگانه عروق دست برجسته تری دارند. بد نیست بدانید افراد دارای مزاج گرم و‌تر استعداد بالاتری برای ابتلا به فشار خون و بیماری‌های قلبی دارند.
از نظر رفتاری، انسان‌های دموی، شجاع و جسورند و اعتماد به نفس بالایی دارند. اهل ریسکند و نظم و ترتیبشان از صفراوی‌ها کمتر است. میل به رهبری دارند و معمولا خوشرو، صمیمی و آرام هستند، اما اگر عصبانی شوند ممکن است دست به رفتار‌های مخاطره آمیز بزنند.
از نظر ذائقه و میل غذایی باید گفت: افراد دارای مزاج گرم و‌تر میل به شیرینی و ترشی دارند، اما همه نوع غذایی می‌خورند.
مواد غذایی مفید: مصرف خاکشیر، تخم ریحان، سوپ یا آش جو، نان جو، برگ زردآلو، هلو و انجیر برای دموی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: خوردن خوراکی‌هایی مانند آب یخ، نوشابه، تخم مرغ، بادمجان، ترشی، سرکه، سیر و چای برایشان ضرر دارد.
مزاج سرد و خشک (سوداوی)
بیشتر انسان‌هایی که از نظر مزاج شناسی در دسته مزاج سرد و خشک قرار می‌گیرند دارای پوستی سفیدند و به شدت با سرما مشکل دارند. در حقیقت افراد با مزاج سرد و خشک به راحتی در سرما گرم نمی‌شوند. همچنین این افراد میل زیادی (بیشتر از بقیه دسته‌های مزاج‌های چهارگانه) به خوابیدن دارند و در بسیاری از مواقع احساس ضعف می‌کنند و کم انرژی هستند.
این دسته از مزاج‌های چهارگانه از منظر رفتاری با خصوصیاتی مانند نظم و ترتیب و دور اندیشی زیاد شناخته می‌شوند. سوداوی مزاج‌ها همچنین بسیار دقیق و خونسردند و میل زیادی به تحلیل و ارزیابی از خود نشان می‌دهند. بد نیست بدانید بیشتر انسان‌های دارای مزاج سرد و خشک از نظر روانشناسی جزء دسته درونگرا هستند.
خصوصیات غذایی و دائقه انسان‌های با مزاج سرد و خشک با میل زیاد به شیرینی جات و غذا‌های گرم شناخته می‌شود و خوراکی‌های سرد مانند خیار و کاهو چندان با ذائقه سوداوی مزاج‌ها سازگار نیست.
مواد غذایی مفید: خوردن خوراکی‌هایی مانند گوشت گوسفند، خروس و شتر، نمک دریا، نبات سفید، نعنا و روغن کنجد، کلم، جوانه گندم، ماش، پسته، بادام، گردو و چای دارچین به سوداوی مزاج‌ها توصیه می‌شود.
مواد غذایی مضر: عموما سوداوی مزاج‌ها از مصرف مواد غذایی مانند گوشت گوساله، ماهی، عدس، گشنیز، لوبیا، بادمجان و سبزیجاتی مثل خیار، کاهو، گوجه فرنگی و میوه‌هایی مثل موز و کیوی منع می‌شوند.
مزاج سرد و تر (بلغمی)
بلغمی مزاج‌ها بیشتر چاق و پر چربی هستند و پوست سفید و مو‌های کم پشت دارند. جالب است بدانید این افراد به نسبت دسته‌های دیگر مزاج‌های چهارگانه کمتر تشنه می‌شوند و عموما دهانشان مرطوب است. انسان‌های با مزاج سرد و‌تر را از روی ساعات زیاد خواب در طول شبانه روز می‌توان شناخت. همچنین بد نیست بدانید برای این افراد بدترین زمان سال زمستان است.
از نظر رفتار شناسی بلغمی مزاج‌ها کم انرژی و یا حتی می‌توان گفت: اندکی کند هستند. در عوض آن‌ها صبور و آرامند و کمتر از افراد حاضر در دیگر مزاج‌های چهارگانه و به ندرت عصبانی می‌شوند.
نشانه مشخص برای شناخت انسان‌های با مزاج سرد و‌تر از نظر عادات غذایی، تمایل به خوراکی‌های گرم مانند شیرینی جات و ادویه‌ها و عدم تمایل به مصرف خوراکی‌های سرد مانند ترشیجات است.
مواد غذایی مفید: مصرف خوراکی‌هایی مانند خرمای خشک، انبه، سیب، بـه، توت، انجیر، انگور، کشمش، هویج، کرفس، زنجبیل، دارچین و زیره برای بلغمی مزاج‌ها مفید است.
مواد غذایی مضر: به افراد دارای مزاج سرد و‌تر توصیه می‌شود خوراکی‌هایی مانند کاهو، هندوانه، گرمک، کدو خورشتی، مرکبات و کیوی، هلو، زردآلو، شلیل، قارچ، ذغال اخته، آش، سوپ ماهی و کله پاچه نخورند.
