اگرچه برگزاری انتخابات در قالب سنتی شامل نوشتن آرا روی برگه کاغذی و سپردن آن به صندوق رأی همچنان رواج دارد، همزمان با پیشرفت فناوری شاهد آن هستیم که کشور‌های بیشتری به استفاده از رأی‌گیری الکترونیک روی می‌آورند که بر استفاده از روش‌های دیجیتال متمرکز است و به صرفه‌جویی در استفاده از کاغذ، ساده کردن هرچه بیشتر فرایند پیچیده رأی‌گیری و البته تسهیل روند طاقت‌فرسای شمارش آرا منجر می‌شود.
رأی‌گیری الکترونیک شکلی از رأی‌گیری مبتنی بر استفاده از رایانه، صفحه نمایش لمسی و البته راهنمای صوتی برای نابینایان است. برای فهم بهتر رأی‌گیری الکترونیک باید بدانیم که این مدل در مجموع شامل چهار مرحله انتخاب نامزد، تأیید رأی، ثبت و در نهایت شمارش آن است. مراحل تأیید، ثبت و شمارش در نظام‌های رأی‌گیری که به معنای واقعی کلمه الکترونیک نیستند هم روالی مشابه دارد؛ بنابراین، آنچه رأی‌گیری الکترونیک را متمایز می‌کند، اولین مرحله یعنی انتخاب نامزد مورد نظر است که باید حتماً به کمک رایانه انجام شود.
در مجموع، دو فناوری کاملاً متفاوت برای رأی‌گیری الکترونیک وجود دارد که شامل رأی‌گیری با استفاده از اینترنت (I-voting) و رأی‌گیری با استفاده از ماشین (e-voting) می‌شود.
رأی‌گیری آنلاین (برخط)
این را به خاطر بسپاریم که به‌رغم تمایل برای یکی دانستن رأی‌گیری آنلاین و کامپیوتری، این دو با یکدیگر تمایز زیادی دارند. سازوکار رأی‌گیری الکترونیکِ از راه دور (آنلاین)، به کاربر این اجازه را می‌دهد که به واسطه رایانه یا هر نوع ابزار هوشمند متصل به اینترنت، در رأی‌گیری شرکت کند. بدیهی است که در این روش، لزوماً نیازی به حضور فیزیکی رأی‌دهنده در حوزه‌های رأی‌گیری نیست.
بزرگترین مزیت رأی‌گیری اینترنتی فراهم بودن اسباب راحتی رأی‌دهنده است. به شرط فراهم بودن زیرساخت، قطعاً نشستن پشت رایانه شخصی، ورود به وبسایت انتخابات، پرکردن یک یا دو فرم و در نهایت فشردن دکمه «رأی»، بسیار دلچسب‌تر از معطل شدن در صف حوزه‌های رأی‌گیری است. این روش علاوه بر صرفه‌جویی در وقت، به افزایش میزان حضور مردمی هم کمک می‌کند.
در مجموع، سه روش متفاوت برای رأی‌گیری اینترنتی وجود دارد:
*مراکز رسمیِ رأی‌گیری اینترنتی که واجدین شرایط با حضور در آنها، رای خود را از طریق رایانه‌های مستقر در محل ثبت می‌کنند. در این روش، کنترل بخش‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری در اختیار مأموران انتخاباتی است و این احتمال وجود دارد که اهراز هویت رأی‌دهندگان به روش‌های سنتی انجام شود.
*کیوسک‌های رأی‌گیری اینترنتی مجهز به رایانه که در آنها نظارت بر نرم‌افزار و سخت‌افزار باز هم بر عهده مأموران انتخاباتی است، اما به جای آنکه جای خاصی برایشان در نظر گرفته باشند، در اماکن عمومی مانند مراکز خرید مستقر شده‌اند. به این ترتیب، محیط فیزیکی و روند احراز هویت رأی‌دهنده، تحت کنترل مستقیم مقام‌های انتخاباتی نیست.
*رأی‌گیری اینترنتی از راه دور که در آن نرم‌افزار، سخت‌افزار و محیط فیزیکی پیرامونی، خارج از حیطه کنترل مأمور‌های انتخاباتی است.
جاذبه رأی‌گیری اینترنتی در تسهیل روند احراز هویت و رای‌دهی از داخل منزل، محل کار یا پایانه‌های اینترنتیِ عمومی است. از سه روش موجود، مورد‌های اول و دوم امن‌تر هستند، اما در کل، بسیاری از کشورها، رأی‌گیری اینترنتی را روشی ایمن برای رأی‌گیری به حساب نمی‌آورند. با این حال، این روش به صورت محدود در کشور‌هایی مانند استونی، سوئیس، فرانسه و فیلیپین استفاده می‌شود.
حملات محروم‌سازی از سرویس (Denial of Service attack) یا به اختصار «داس» (DoS) که دسترسی کاربر به رایانه و منابع شبکه را مختل می‌کند، اصلی‌ترین دلیل عدم محبوبیت رأی‌گیری آنلاین نزد دولت‌ها است. در این میان، خطر آسیب‌پذیری رایانه‌های شخصی در برابر انواع بدافزار را هم باید در نظر گرفت حال آنکه بزرگترین نگرانی درباره رأی‌گیری اینترنتی، عدم نظارت کامل و احتمال بروز تخلف‌هایی مانند فروش رای یا ارعاب افراد برای رأی دادن به یک نامزد مشخص است.
رأی‌گیری ماشینی
به دلیل دغدغه‌های امنیتی، در کشور‌های مجهز به فناوری‌های پیشرفته، رأی‌گیری در سطح ملی به صورت ماشینی انجام می‌شود که فرایندی متکی به تجهیزات ماشینی و حضور فیزیکی رأی‌دهنده است.
این روش با اتکا به دو نوع ماشین انجام می‌شود: دستگاه‌های الکترونیکی ثبت مستقیم (DRE) و دستگاه‌های اسکن نوری.
دستگاه مجهز به فناوری ثبت مستقیم (DRE)
این دستگاه به طور معمول از صفحه نمایش لمسی‌ای تشکیل شده که به کامپیوتر متصل است. برگه‌های رأی هم به طور مجازی نمایش داده می‌شوند و کاربر می‌تواند با لمس صفحه، گزینه مورد نظر را انتخاب کند.
صفحه نمایش لمسی با روش‌های متنوعی به رأی‌دهنده کمک می‌کند که شامل فونت‌های درشت با کنتراست بالا برای کم‌بینایان یا زنگ هشدار برای نشان دادن ناکامی در ثبت یا حتی تکراری بودن رأی است.
دستگاه‌های الکترونیکی ثبت مستقیم به طور مستقیم رأی را ثبت و داده‌ها را در حافظه خود ذخیره می‌کنند. به این ترتیب، از یک ماشین واحد برای انتخاب، تأیید و ثبت رأی استفاده می‌شود. در این میان، مرحله سوم (ثبت) برای رأی‌دهنده قابل رؤیت نیست و تضمین عملکرد دستگاه در گرو آزمایش نرم‌افزار و سخت‌افزار قبل از برگزاری انتخابات است.
تکنیک‌های کریپتوگرافیک (رمزنگاری) تا حد زیادی به تأمین امنیت نرم‌افزاری دستگاه‌های الکترونیکی ثبت مستقیم کمک می‌کنند. چند روز مانده به انتخابات، یک هش کریپتوگرافیک که برای کد رایانه حکم امضای دیجیتال را دارد، محاسبه و ذخیره می‌شود. دقیقاً قبل از آغاز فرایند رأی‌گیری، هش بار دیگر محاسبه می‌شود. چنانچه در این فاصله، نرم‌افزار رایانه دستکاری شده باشد، مقادیر خروجی متفاوت خواهند بود. با این حال، این تکنیک هم نمی‌تواند با همه تهدید‌های نرم‌افزاری مقابله کند.
از آنجا که احتمال ویروسی شدن رایانه‌ها وجود دارد، در جریان برگزاری انتخابات، معمولاً هرگونه ارتباط آنها با اینترنت یا سایر تجهیزات بی‌سیم ممنوع است و این یکی از مسائلی است که رأی‌گیری ماشینی را از رأی‌گیری اینترنتی متمایز می‌کند.
البته نقطه آغاز رأی‌گیری برای هر فرد این است که یکی از کارکنان حوزه انتخاباتی، دستگاه ثبت مستقیم را با یک کارت مخصوص فعال کند. بعد از پایان فرایند، رأی‌دهنده کارت فعال‌سازی را به مأمور تحویل می‌دهد تا از آن برای نفر بعدی استفاده کند.
تاکنون، دست‌کم یک مورد آلودگی بابت استفاده از چنین کارتی ثبت شده است و باید به خروجی آرای ماشینی که به هر دلیل آلوده شده، شک کرد.
از طرفی، احتمال عدم ذخیره آرای ثبت شده، به تولید دستگاه‌های الکترونیکی ثبت مستقیمی منجر شد که مجهز به چاپگر هستند تا علاوه بر ثبت الکترونیکی، ثبت کاغذی را هم انجام دهند. با این حال، دشواریِ نظارت همزمان بر ثبت الکترونیکی و چاپی، این مدل هیبریدی (ترکیبی) را نامحبوب و مسیر را برای جایگزین شدن آن با دستگاه‌های اسکن نوری باز کرد.
دستگاه‌های اسکن نوری
در برخی دستگاه‌های اسکن نوری، رأی‌دهنده برگه رأی کاغذی را پر و سپس آن را وارد اسکنر می‌کند. در این مرحله، اگر برگه به درستی پر شده باشد، رأی ثبت نهایی و شمارش می‌شود؛ اما چنانچه برگه مخدوش باشد یا به درستی پر نشده باشد، دستگاه آن را رد می‌کند و رأی‌دهنده باید بار دیگر از ابتدا فرایند را انجام دهد.
در برخی دیگر از دستگاه‌های اسکن نوری، کاربر رأی خود را روی صفحه نمایش رایانه انتخاب می‌کند و بعد از تأیید، برگه رأی با اسکنر نوری چاپ می‌شود. در این مرحله، کاربر بعد از بررسی مجدد، آن را برای ثبت نهایی وارد دستگاه دیگری می‌کند.
در شماری از دستگاه‌ها، اسکنر یک قلمِ دیجیتال است که با استفاده از یک دوربین بسیار کوچک، الگوی غیرقابل رؤیت و همچنین اطلاعات مندرج روی برگه کاغذی رأی را در حافظه خود ذخیره می‌کند. بعد از این مرحله، برگه داخل صندوق رأی انداخته می‌شود؛ اما شمارش آرا از راه انتقال داده‌های ثبت‌شده در حافظه قلم به یک رایانه مورد تأیید انجام می‌شود. برگه‌های کاغذی برای روز مبادا بایگانی می‌شوند تا در صورت زیرسوال رفتن نتیجه حاصل از شمارش الکتریکی، به صورت دستی شمارش شوند.
غیر از دستگاه‌های اصلی اسکن نوری و ثبت مستقیم، یک دستگاه قدیمی دیگر به نام کارت پانچ (کارت سوراخ‌کن) هم هست که امروزه کمتر استفاده می‌شود. در این روش، برگه رأی به شکل کارتی است که رأی‌دهنده با وسیله‌ای که کنار نام نامزد مورد نظرش قرار دارد، آن را سوراخ می‌کند. الگوی سوراخ‌ها برای هر نامزد انتخاباتی متفاوت است. در مرحله بعد، رأی‌دهنده می‌تواند این کارت را داخل صندوق رأی بیندازد یا وارد یک دستگاه الکتریکی کند.
در نهایت، هرگونه نظام رأی‌گیری، فارغ از اینکه در آن از قلم و کاغذ، کارت سوراخ‌کن، اسکنر نوری و قلم دیجیتال یا صفحه نمایش لمسی استفاده شده باشد، باید قادر به تضمین صحت فرایند‌های احراز هویت و شمارش آرا باشد. همه این روش‌ها اعم از سنتی، اینترنتی یا ماشینی باید اصول شفافیت، محرمانه بودن، پنهان ماندن هویت رأی‌دهنده، عادلانه و دقیق بودن را رعایت کنند. به ویژه در انواعی از رأی‌گیری الکترونیکی که برگه رأی به صورت فیزیکی ذخیره نمی‌شود، رعایت پادمان‌هایی که ضامن دقت شمارش آرا است، ضرورت دارد.
