در ایران باستان جشن های مختلفی برگزار می شد که یکی از این جشن ها جشن سَده است که بزرگ ترین جشن آتش و یکی از کهن ترین آیین های شناخته شده در ایران باستان است. در آغاز شامگاه دهم بهمن ماه یعنی آبان روز از بهمن ماه با آداب مخصوصی برگزار می شد. در این بخش از فرهنگ و هنر بیشتر با تاریخچه و جزئیات برگزاری جشن سده آشنا شوید.
علت برگزاری جشن بزرگ سده در بهمن ماه
فلسفه های گوناگونی برای علت برگزاری این جشن وجود دارد. برخی افراد معتقدند اسم جشن سده برگرفته از صده یعنی صد روز است. از ده بهمن تا نوروز 50 شب و 50 روز وجود دارد زیرا شب هم مانند روز روشن و گرم و زنده است شب ها هم شمرده می شوند که روی هم رفته صد می شود، به همین خاطر در ده بهمن جشن سده برگزار می شد.
ابوریحان بیرونی درباره جشن سده نوشته است:سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است. در علت و سبب این جشن گفته اند که هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد بدست می آید.
تفسیر دیگری که برای جشن بزرگ سده وجود دارد، این است که از سرد ترین حالت سال یعنی از اول آبان تا 10 بهمن 100 روز گذشته است، به همین علت جشن سده در ده بهمن برگزار می شد.
برخی معتقدند علت برگزاری جشن سده این است که در این روز زادگان کیومرث - پدر نخستین - درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده:شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید. برخی گفته اند علت نامگذاری این جشن و برگزاری آن این است که صد روز پیش از به دست آمدن محصول و ارتفاع غلات می باشد.
روایت دیگر علت برگزاری جشن سده این است که ایرانیان معتقد بودند، در دو ماه دی و بهمن که قدرت اهریمن افزایش می یابد، از اول دی (شب چله یا شب یلدا ) چهل روز به چهل روز نیایش های گوناگونی برای مقابله با اهریمن برگزار می شده است.
از شب چله که چله بزرگ نیز نامیده می شد و در آن مهر برای مبارزه با اهریمن دوباره زاده شده بود تا شب دهم بهمن ماه که جشن سده و چله کوچک نامیده می شد برابر 40 روز است.
آیین برگزاری جشن سده
ایرانیان در دهمین روز یا آبان روز از بهمن ماه جشن سده را با آیین های مختلفی برگزار می کردند. در جشن سده همه افراد هیزم جمع کرده و در یکجا جمع می شدند و بر بام خانه خود یا بر بلندی کوهستان آتش بزرگی برپا می کردند و به نیایش خوانی و سرودخوانی و پایکوبی می پرداختند. به همین خاطر و به دلیل مشارکت همه مردم در جشن سده، این جشن را جشن همکاری و همبستگی مردمان می گفتند.
تاریخچه برگزاری جشن سده پیش از اسلام و بعد از اسلام
در دوره ی پیش از اسلام فردوسی جشن سده را به زمان پادشاهی هوشنگ و ابوریحان بیرونی به فریدون نسبت می دهد. اما این جشن در زمان اردشیر بابکان رسمی شد.
این جشن در دوران پادشاهی غزنویان و سلجوقیان و خوارزمشاهیان و آل زیار و تا دوران مغول نیز برگزار می شد و مورخانی چون بیرونی، بیهقی، گردیزی، مسکویه و... درباره شیوه ی برگزاری این جشن نوشته اند.
در این نوشته ها آمده مرد آویج جشن سده ی باشکوهی ترتیب داد و در پایان جشن به دست مخالفان خود به قتل رسید. شاعرانی چون عنصری، فرخی، منوچهری، عسجدی در توصیف چگونگی برگزاری با شکوه جشن سده در آن زمان توصیفاتی بیان کرده اند.
درباره این جشن در آثار الباقیه و تاریخ بیهقی چنین آورده اند:
آثار الباقیه؛ صفحه ی 351:
آتش افروزند تا شر آن "جهنم" بر طرف گردد و گیاه خوشبو تبخیر میکنند تا مضرات آن را برطرف کنند. در خانه ی ملوک رسم شده که آتش بیافروزند و چون شعله ور گردد، جانوران وحشی را به آتش می اندازند و مرغ ها در شعله ی آن می پرانند و در کنار این آتش می نشینند و به لهو و لعب مشغول می شوند.
تاریخ بیهقی؛ صفحه ی 571 و 572:
امیر (سلطان مسعود غزنوی) فرمود تا سراپرده بر راه مرو بزدند بر سه فرسنگی لشگرگاه و سده نزدیک بود. اشتران سلطانی را، و از آن همه لشکر به صحرا بردند و گز (2)کشیدن گرفتند تا سده کرده آید و پس از آن حرکت کرده آید و گز می آوردند و در صحرایی که جوی آب بزرگ بود، پر از برف می افکندند تا به بالای فلعتی برآمد و چارطاق ها بساختند از چوب، سخت بلند و آن را به گز بیاکندند و گز دیگر جمع کردند که سخت بسیار بود و بالای کوهی بر آمده و اَله =( عقاب ) بسیار و کبوتر. و سده فراز آمد. نخست شب امیر بر لب آن جوی آب که شراعی زده بودند، بنشست و ندیمان و مطربان بیامدند و آتش به هیزم زدند و پس از آن شنودم که قریب ده فرسنگ فروغ آن آتش بدیده بودند، و کبوتران نفط= (نفت) اندود بگذاشتند و ددان برف اندود آتش زده دویدن گرفتند و چنان سده ای بود که دیگر آنچنان ندیده بودم و آن به خرّ می به پایان آمد.
آیا جشن سده امروزه نیز برگزار می شود؟
جشن سده یا سده سوزی به صورت پراکنده در بعضی شهر ها و روستاها ی ایران در دهم بهمن ماه برگزار می شود. زرتشتیان تهران، کرج، استان یزد و روستاهای اطراف میبد و اردکان، کرمان و روستاها، اهواز، شیراز، اصفهان در یک نقطه از شهر یا روستا گرد آمده و آتشی بسیار بزرگ افروخته و به نیایش خوانی و سرودخوانی و پایکوبی می پردازند.
جشن سده یا سده سوزی در کرمان و بیشتر شهرهای آن استان غروب روز دهم بهمن ماه با شکوه تمام برگزار می شود. چنانچه اشاره شده است، از اول بهمن باغداران و مالکان چند بار هیزم از بیابان ها و کوهپایه های اطراف به محل جشن سده می آورند.سده سوزی چوپانی در میان چادر نشینان بافت سیرجان برگزار می شود.
در یکی از روستاهای جیرفت شب دهم بهمن در میدان ده آتش بزرگی به نام آتش سده، با چهل شاخه از درختان هرس شده ی باغ به نشانه ی چهل روز بر می افروزند و از روی آن می پرند و می خوانند:
سده سده ی دهقانی / چهل کنده ی سوزانی / هنوز گویی زمستانی
در گذشته سده سوزی در فضای باز انجام می شد و در اطراف محل افروختن آتش مردم از بعد از ظهر فرش می انداختند و با یکدیگر گفتگو و دیدار کرده و چای و آجیل می خوردند اما امروزه مردم فقط چند ساعت پیش از سده سوزی، در خیابان جمع می شوند.
در روز دهم بهمن ماه در کرمان و سایر شهرهای برگزاری جشن مغازه ها زودتر بسته شده و چند ساعت قبل از افروختن آتش زنان زردشتی در آشپز خانه ی بزرگ باغ " بداق آباد " آش و سیرو می پزند و همه دور هم جمع شده و آش و آجیل می خوردند. فروشندگان دوره گرد در کنار میوه و آشامیدنی، آجیل نیز می فروشند.
نزدیک غروب دو موبد لاله به دست با لباس سفید زمزمه کنان به خرمن سده نزدیک شده و از سمت راست سه بار گرد آن گشته سپس این خرمن هیزم را با شعله ی لاله ها از چهار سو آتش می زنند. جوان ها و در گذشته اسب سواران پس از فروکش نمودن آتش از روی بوته های آتش می پریدند.
بعد از مراسم کشاورزان مشتی از خاکستر سده را به نشانه ی پایان گرفتن سرمای زمستان به همراه برده و برای شگون و برکت در کشتزار خود می پاشیدند.
جایگاه جشن سده در جهان
جشن سده در بیشتر کشورهایی که فارسی زبانان و ایرانی ها در آن حضور دارند، جشن گرفته می شود. تاجیکستان بعد از ایران اولین کشوری ست که جشن سده و اداب و رسومش را وارد تقویم رسمی خود کرده است و هر سال آن را جشن می گیرد. سوئد، آمریکا و ... نیز کشورهایی هستند که در آن جشن سده برگزار می شود.
