زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری با طراحی دوار و سرگیجه‌آور، استراحتگاه شکنجه‌گران خشن و بی‌رحم برای شکنجه مخالفان مذهبی و غیرمذهبی رژیم پهلوی اعم از سران و شخصیت‌های شناخته شده حزب توده، مجاهدین خلق و نیروهای انقلاب با بدترین روش‌ها و بی‌رحمانه‌ترین شیوه‌ها بود.
امروز چهارم بهمن چهل و دومین سالروز تاسیس کمیته مشترک ضد خرابکاری در سال ۱۳۵۰ است.
تعدد و پراکندگی مراکز اطلاعاتی و امنیتی کشور در دهه ۱۳۴۰ و تشتت تصمیمات این نهاد‌ها در مبارزه علیه مخالفین به خصوص اعضای حزب توده و سازمان مجاهدین خلق، محمدرضا پهلوی و مقامات امنیتی رژیم را به این فکر انداخت که با تاسیس یک کمیته‌ای مشترک، همه امور مربوط به اطلاعات و امنیت کشور را در یک کمیته متمرکز کنند.
بازدید محمدرضا پهلوی از زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری
تا قبل از این تصمیم سه نهاد امنیتیِ اداره ضد اطلاعات رکن دوم ارتش، سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) و اطلاعات شهربانی رژیم پهلوی به صورت مستقل و پراکنده اقدام به برنامه‌ریزی، شناسایی و شکار مخالفان حکومت می‌کردند.
تعدد موازی‌کاری‌ها و ناهماهنگی‌ها در دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی پهلوی تا اواخر دهه ۱۳۴۰ به حدی زیاد شد که این دستگاه‌ها در موارد متعدد توان یکدیگر را خنثی کردند. این اتفاق موجب افت کارایی و کاهش قدرت اجرایی آن‌ها شد به همین دلیل شورای امنیت کشور به دستور پهلویِ پسر در آذر ۱۳۴۹ در مصوبه‌ای تصمیم گرفت برای تمرکز وظایف واحد‌ها و تیم‌های اطلاعاتی و عملیاتی اداره ضد اطلاعات رکن دوم (اداره تأمین امنیت داخلی) ارتش، سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) و اطلاعات شهربانی کمیته‌ای تحت عنوان «کمیته مشترک ضد خربکاری» تاسیس کند تا علاوه بر ایجاد وحدت رویه بین دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی کشور از موازی‌کاری‌ها، تداخل‌ها و برخورد‌های کاری نیروهای این سازمان‌ها جلوگیری کند.
به دنبال این مصوبه کمیته مشترک ضد خرابکاری در تاریخ چهارم بهمن ۱۳۵۰ در محل زندان موقت اطلاعات شهربانی در محدوده‌ای از محله باغ ملی تاسیس شد و تا آخرین روز‌های عمر پهلوی به فعالیتش ادامه داد.
با تشکیل کمیته مذکور، نقش ساواک که از اسفند ۱۳۳۵ متولد شده بود، در امور اطلاعاتی و امنیتی کشور به شدت پر رنگ شد. این سازمانِ بی‌رحم و مخوف پهلوی تا قبل از تشکیل کمیته مشترک ضد خرابکاری دو کمیته اطلاعاتی و امنیتی داشت که اولی مسؤولیت شناسایی عاملان تظاهرات دانشجویی سال ۱۳۴۹ و گروه‌های کمونیستی و دومی مسؤولیت شناسایی و دستگیری اعضای آشکار و پنهان سازمان مجاهدین خلق و گروه‌های وابسته به آن را بر عهده داشتند. با تشکیل کمیته مشترک ضد خرابکاری تمام امور عملیاتی و همه ماموران دو کمیته مذکور موظف به خدمت در کمیته جدیدالتاسیس شدند.
کمیته مشترک ضد خرابکاری
چارت سازمانی و تشکیلاتی کمیته مشترک ضد خرابکاری مشمل بر سه واحد اطلاعاتی، اجرایی و پشتیبانی با ۳۷۵ پست سازمانی دائم و ۱۸۸ پست موقت بود. با تاسیس این کمیته مجرب‌ترین، بی‌رحم‌ترین و خشن‌ترین شکنجه‌گران رژیم پهلوی مامور شکنجه و تخلیه اطلاعاتی بازداشتی‌ها و مخالفان شدند.
اسناد و مدارک فراوان و خاطرات شخصیت‌های سیاسی، حزبی و انقلابی به جا مانده از رژیم پهلوی نشان می‌دهد که مخالفان رژیم پهلوی تا چه حد توسط شکنجه‌گران خشن و بی‌رحم، شکنجه می‌شدند.
شکنجه‌گران
منوچهر وظیفه‌خواه (دکتر منوچهری)
بهمن نادری‌پور معروف به بهمن تهرانی، محمدعلی شعبانی ملقب به دکتر حسینی، فریدون توانگری معروف به آرش، منوچهر وظیفه‌خواه ملقب به دکتر منوچهری، ناصر نوذری معروف به رسولی، فرج‌الله سیفی کمانگر ملقب به دکتر کمالی، محمد آرمان و رضا عطارپور مجرد معروف به دکتر حسین‌زاده از جمله بی‌رحم‌ترین و سفاک‌ترین شکنجه‌گران ساواک بودند.
فرج‌الله سیفی کمانگر (دکتر کمالی)
شیوه‌های بکارگیری و ابزار و ادوات مورد استفاده شکنجه‌گران، از سوی سازمان‌های آموزش دهنده آن‌ها یعنی موساد و سیا در اختیار کمیته مشترک ضد خرابری قرار می‌گرفت.
این شیوه‌ها و ابزار‌ها شامل شلاق زنی، دستبند قپانی، آویختن صلیبی، شوک الکتریکی، سوزاندن بدن، آپولو، قفس داغ، تهدید به تجاوز جوانان، فشار آوردن بر چشم‌ها، ایستادن به‌مدت طولانی، بهداشت در بازداشتگاه، دستشویی رفتن زندانیان، اتاق پانسمان مثل اتاق شکنجه و ورود بی‌بازگشت بود.
بهمن نادری‌پور (تهرانی)
سایروس ونس وزیر خارجه وقت آمریکا در دوران جیمی کارتر در کتاب خاطراتش به رواج روش‌های غیرانسانی در رفتار ساواک با متهمان و محکومان اشاره کرد و آن را از عمده دلایل نارضایتی و ترغیب مردم به پیوستن به جریان انقلاب خواند.
مقامات کمیته
سپهبد جعفرقلی صدری رئیس شهربانی وقت به عنوان اولین رییس کمیته مشترک ضد خرابی و پرویز ثابتی رییس اداره سوم ساواک به عنوان رئیس ستاد کمیته مشترک ضد خرابی منصوب شدند. اداره اطلاعات و ضد اطلاعات ارتش و ژاندارمری نیز برای هماهنگی با ساواک در کمیته مشترک، عضویت داشتند.
بازداشتگاه کمیته مشترک ضد خرابی از اوایل سال ۱۳۵۱ مهم‌ترین محل بازداشت، شکنجه و تخلیه اطلاعاتی انقلابیون بود.
بر اساس اسناد به جا مانده از ساواک در سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ هزاران نفر از مبارزان و انقلابیون از جمله مقامات ارشد انقلاب از سوی ماموران این کمیته بازداشت و شکنجه شدند.
ساختمان کمیته مشترک
ساختمان کمیته مشترک در سال ۱۳۱۶ در دوره سلطنت رضا پهلوی توسط مهندسان آلمانی به عنوان بخشی از اداره نظمیه تهران با کاربری زندان و بازداشگاه، طراحی و ساخته شد. این ساختمان در چهار طبقه و به صورت مدور ساخته شد که شامل بند‌های انفرادی و عمومی و محل‌هایی برای شکنجه بازداشت‌شدگان بود.
این بازداشتگاه شامل سه طبقه و ۶ بند مشتمل بر چهار بند انفرادی و ۲ بند عمومی بود. تعداد سلول بند‌های ۱ تا ۴ بالغ بر ۸۶ سلول بود. بند‌های این زندان نیز دو به دو قرینه و در یک طبقه قرار داشتند.
بند‌های عمومی این زندان در طبق دوم و شامل ۸ اتاق بود. بند‌ها توسط یک هشتی به فلکه‌ای متصل می‌شد که دور تا دور آن اتاق‌های بازجویی و اتاق مخصوص شکنجه قرار داشت.
حیاط مدور با حوضی گرد در وسط آن به علاوه اتاق افسر نگهبان، راهرو حمام، بهداری و دسترسی به راه‌پله‌ها از چهار طرف در طبقه همکف قرار داشت.
ظرفیت معمول این بازداشتگاه ۲۰۰ نفر بود، اما در شرایط خاص تا ۵۰۰ نفر هم در آن زندانی می‌شدند. زندانیانِ مازاد بر ظرفیت، بعد از تکمیل پرونده و تخلیه اطلاعاتی به تدریج به زندان‌های قصر و اوین منتقل می‌شدند.
توسعه کمیته
با اوج گرفتن مبارزات مردم و فعال شدن گروه‌های سیاسی از اوایل خرداد ۱۳۵۲ ساختار کمیته مشترک ضد خرابکاری نیز با اصلاحاتی، توسعه یافت. از آن تاریخ رییس کمیته از بین مقامات بلندپایه ساواک انتخاب شد و اطلاعات و اخبار روزانه کمیته از طریق ساواک به شاه می‌رسید تا او دستورات لازم را صادر کند.
از این تاریخ به بعد فعالیت کمیته مشترک ضد خرابکاری بیش از گذشته توسعه یافت. نفوذ مدیران اداره سوم ساواک از جمله پرویز ثابتی، نعمت‌الله نصیری و حسن پاکروان بر کمیته بیشتر شد. اکثر مأموران کمیته نیز از مأموران با سابقه ساواک انتخاب شدند.
بودجه کمیته مشترک ضد خرابکاری رژیم شاه در سال ۱۳۵۷ حدود ۲۳۰ میلیون ریال برآورد شد و بعد از تصویب توسط محمدرضا پهلوی، بلافاصله پرداخت شد.
به دنبال اوج‌گیری مبارزات مردم و مخالفت‌هایی که با ساواک و عوامل آن در مطبوعات آن زمان مطرح بود، هیات وزیران وقت مصوبه‌ای را تصویب کرد که بر اساس آن، وزیر دادگستری موظف به تهیه فوریتی لایحه تجدیدنظر در وضع ساواک شد. مقامات وقت پهلوی برای آرام کردن خشم مردم، نعمت‌الله نصیری رییس وقت ساواک را دستگیر و زندانی کردند که تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی در زندان باقی ماند.
کاربری‌های ساختمان
ساختمان کمیته مشترک ضد خرابکاری که تا قبل از انقلاب محل زندانی شهربانی بود، مدتی برای زندانی کردن زنان مورد استفاده قرار گرفت و بعد از آن به کمیته مشترک ضد خرابکاری اختصاص یافت. این زندان پس از انقلاب اسلامی و تا اوائل سال ۱۳۸۱ با نام «توحید» با کاربری «زندان» مورد استفاده قرار گرفت، اما سرانجام در همان سال تعطیل و تبدیل به «موزه تاریخ اطلاعات کشور» که در بین مردم «موزه عبرت ایران» نام گرفت، شد.
