امروزه بازار بیتومن توسعه بسیار زیادی پیدا کرده است و این قیر طبیعی به سبب داشتن ویژگی‌ها و قابلیت‌های منحصربه‌فرد خود بیشتر از 150 کاربرد مختلف دارد. بیتومن سازگاری بسیار بالایی با مواد و محصولات نفتی دارد و به دلیل چسبندگی بسیار زیاد نیز استفاده‌های متعددی دارد. کشور ایران به همراه چند کشور محدود دیگر از معادن ارزشمند بیتومن یا گیلسونایت برخوردار هستند و در حقیقت این قیر برخلاف موادی همچون نفت و گاز فقط در نقاط ویژه‌ای از کره زمین یافت می‌شود به همین دلیل بازار آن در چند سال اخیر رونق گرفته و رو به توسعه است. در ادامه مطلب به بررسی کامل ویژگی‌ها، کاربردها و همچنین بازار بیتومن پرداخته می‌شود.
گیلسونایت یا بیتومن : نوعی هیدروکربن خالص
قیر طبیعی، گیلسونایت یا بیتومن در حقیقت نوعی هیدروکربن خالص است که دارای رنگ سیاه و ویسکوزیته بالایی است. این ماده می‌تواند در دماهای 160 تا 220 درجه سانتی گراد ذوب شود و بسیاری از گازهای فرار موجود در آن نیز در دماهای 350 درجه و بیشتر از بین می‌روند. اگر به این ماده دمای 800 درجه داده شود فقط خاکستر آن باقی می‌ماند که متشکل از موادی همچون اکسید سیلیسیوم، اکسید گوگرد، اکسید منیزیم، اکسید آلومینیوم، کربنات کلسیم و ... است. Gilsonite اولین بار در سال 1860 کشف شد و در سال 1880 توسط ساموئل H. Gilson به‌عنوان یک پوشش ضد آب معرفی شد. گیلسونایت بسیار شبیه زغال است و با توجه به شکننده بودن آن به راحتی به پودر تبدیل می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های گیلسونایت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ای ماده مقادیر بالایی آسفالتین و نیتروژن دارد.
- در حلال‌های ارگانیک حل شوندگی بسیار خوبی دارد.
- با مواد نفتی سازگاری بسیار بالایی دارد و از خاصیت آب‌گریزی بالایی برخوردار است.
- در برابر مواد اسیدی و بازی بسیار مقاوم است.
- به راحتی تبدیل به پودر می‌شود.
کاربردهای قیر طبیعی
همان‌طور که گفته شد قیر طبیعی یا پودر گیلسونایت از جمله مواد معدنی بسیار باارزش است و می‌تواند استفاده‌های متعددی داشته باشد به همین دلیل بازار گیلسونایت روزبه‌روز در حال توسعه و گسترش است. از مهم‌ترین کاربردی‌های قیر طبیعی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- این ماده سازگاری بسیار بالایی با محصولات نفتی دارد و این باعث شده است که در تولید قیر استفاده‌های زیادی از آن بشود و به عنوان عایق‌های رطوبتی به کار گرفته گردد.
- با توجه به ویژگی‌هایی همچون مقاومت برشی و کششی بالا، انعطاف‌پذیری مناسب، تحمل تغییرات دمایی مختلف، تحمل فشار و ... می‌تواند در تولید ایزوگام استفاده شود.
- قیر طبیعی می‌تواند به عنوان یک رزین سخت و ماده پخش کننده کربن سیاه در صنعت چاپ و جوهر کاربردهای مختلفی داشته باشد. میزان استفاده از گیلسونایت در جوهر و صنعت چاپ با توجه به فرمولاسیون جوهر متفاوت خواهد بود.
- از قیر طبیعی می‌توان در پوشش‌های ضد خوردگی در صنایع مختلفی همچون صنعت نفت و گاز و ... استفاده شود.
- یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین کاربردهای گیلسونایت استفاده در صنعت راه‌سازی و جاده‌سازی است چرا که این ماده به آسفالت و جاده‌ها کمک می‌کند که بافت مقاوم‌تر و محکم‌تری داشته باشند. آسفالت‌های تولید شده با بیتومن عملکرد بسیار بهتری دارند و از طول عمر بالاتری برخوردار خواهند بود. این آسفالت‌ها در برابر تغییرات آب و هوایی و فشار مقاومت بالایی داشته و پایداری خود را حفظ می‌کنند.
- یکی دیگر از استفاده‌های پودر قیر معدنی استفاده در صنعت ریخته‌گری می‌باشد. از این ماده به همراه پودر پوست گردو یا والنات شل استفاده‌های متنوع و متعددی در صنایع ریخته‌گری و حتی صنایع فولاد و ذوب می‌شود و باعث می‌شود که ناخالصی‌های مختلفی همچون گوگرد، سیلیس، فسفر و ... از بافت مذاب فولاد جدا شود. این مواد همچنین می‌توانند در صنعت حفاری کاربردهای مختلفی داشته و به عنوان گل حفاری استفاده شده که در نهایت مانع از فرسایش و خوردگی دیواره‌های چاه‌ها می‌روند.
- از دیگر کاربردهای گیلسونایت می‌توان به استفاده در مصالح ساختمانی، رنگ و رزین، صنایع پزشکی، صنایع خودروسازی و کشتی‌سازی، محصولات شیمیایی و ... اشاره کرد.
وضعیت بازار گیلسونایت
امروزه گیلسونایت به عنوان یک ماده معدنی ارزشمند و بی‌خطر شناخته می‌شود که در بیشتر از 150 صنعت مختلف کاربرد دارد و این باعث شده است که بازارهای جهانی این ماده طبیعی و ارزشمند روزبه‌روز توسعه بیشتری پیدا کند. همان‌طور که گفته شد کشورهای محدودی هستند که از معادن این ماده باارزش برخوردار هستند و شاخص‌ترین آنها کشورهای آمریکا، آرژانتین، ایران، کانادا، ونزوئلا و ... هستند. ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های قیر طبیعی در جهان شناخته می‌شود و از نظر میزان تولید این ماده رتبه سوم دنیا را در اختیار دارد.
بیش از 15 درصد کل گیلسونایت جهان در کشور ایران قرار دارد و استان ایلام به تنهایی بیشتر از 70 درصد این ماده را در خود جا داده است هرچند که استان‌های کرمانشاه، همدان، لرستان و خوزستان نیز سهم ویژه‌ای از بازار گیلسونایت دارند.
صادرات قیر معدنی
هرچند که ایران در استان‌های غربی خود از صدها معدن گیلسونایت برخوردار است اما فقط تعداد محدودی از این معادن فعال هستند و سالانه حجم مشخصی قیر استخراج می‌شود. قیر طبیعی ایران از جمله باکیفیت‌ترین قیرهای معدنی دنیا به شمار می‌رود که از نظر درصد خلوص، میزان حلالیت، میزان کربن، میزان رطوبت، وزن مخصوص، خاکستر، رطوبت و سایر پارامترها وضعیت بسیار خوبی دارد. سالانه حجم بسیار زیادی از قیر ایران به کشورهای مختلفی همچون ترکیه، گرجستان، عراق، افغانستان، امارات و ... صادر می‌شود و ارزآوری قابل توجهی به داخل کشور دارد. با فراهم کردن زیرساخت‌های به‌روزتر کشور ایران می‌تواند نقش پررنگ‌تر و ویژه‌تری در بازار گیلسونایت جهان داشته باشد.
قیمت قیر طبیعی
بیتومن یا گیلسونایت به دلیل برخورداری از ویژگی‌ها و قابلیت‌های منحصربه‌فرد می‌تواند کاربردهای متعددی داشته باشد اما قیمت آن می‌تواند تحت تأثیر فاکتورها و عوامل مختلفی باشد. از جمله مهم‌ترین پارامترهای مؤثر بر روی قیمت قیر طبیعی می‌توان موارد زیر را عنوان نمود:
- کیفیت و درجه‌بندی قیر معدنی
- درجه نفوذ، درجه اشتعال و درجه خلوص قیر
- درجه نرمی و میزان خاکستر و مش
- نحوه بسته‌بندی و فصل استخراج قیر
- شکل و اندازه
- منطقه برداشت قیر و میزان عرضه و تقاضا
- میزان کربن، وزن مخصوص و ...
جمع‌بندی نهایی
قیر طبیعی به نوعی هیدروکربن خالص با ویسکوزیته بالا گفته می‌شود که مراحل تشکیل آن میلیون‌ها سال طول کشیده است و امروزه استفاده‌های متعددی دارد. این ماده به سبب داشتن ویژگی‌ها و خواص منحصربه‌فرد خود می‌تواند در بیش از 150 صنعت مختلف کاربرد داشته باشد. کشورهای مختلفی در سراسر جهان از معادن گیلسونایت برخوردار هستند که ایران در رتبه سوم آنها قرار دارد. قیر ایران از باکیفیت‌ترین قیرهای دنیا به شمار می‌رود و نقش ویژه‌ای در بازارهای جهانی گیلسونایت دارد و سالانه حجم بالایی از این ماده به کشورهای مختلف صادر می‌شود و در اقتصاد کشور نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند.
