بسیاری از مردم و حتی سرمایه گذاران، تفاوت میان مناطق ویژه اقتصادی و مناطق آزاد را نمی دانند. در حالیکه 26 منطقه ویژه اقتصادی در کشور تاسیس شده اما هنوز شناخت کاملی در این حوزه وجود ندارد.
هر دوی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با رویکرد رشد صنعت و اشتغال، جذب سرمایه‌های خارجی، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، کسب درآمد ارزی و افزایش صادرات، دستیابی به فناوری پیشرفته، جذب نقدینگی سرگردان داخلی و کمک به مهار تورم و محرومیت‌زدایی تاسیس شده‌اند. با این حال کمیت و کیفیت مشوق‌هایی که در این مناطق به سرمایه‌گذاران ارائه می‌شود، باهم متفاوت است؛ به گونه‌ای که مشوق‌های فعالیت اقتصادی در مناطق آزاد بسیار جذاب‌تر از مناطق ویژه است.
به‌عنوان مثال در مناطق آزاد، معافیت‌های گمرکی و مالیاتی صفر یا بسیار پایین در نظر گرفته شده تا افراد برای سرمایه‌گذاری تشویق شوند. بر این اساس در ایران معافیت مالیاتی کامل به مدت ۱۵ سال در مناطق آزاد وجود دارد، اما در مناطق ویژه اقتصادی تنها تخفیف مالیاتی طبق مقررات داخل کشور ارائه می‌شود؛ یعنی مناطق ویژه برخلاف مناطق آزاد از معافیت کامل برخوردار نیستند.
از سوی دیگر در مناطق آزاد برای عوارض گمرکی و صادرات و همچنین واردات کالا نیز بخشودگی کامل سهم دولت در نظر گرفته شده است، اما این موضوع درباره مناطق ویژه صد درصد نیست و بسته به موضوع فعالیت تخصصی منطقه فرق می‌کند. در تفاوت دیگر مناطق آزاد و ویژه اقتصادی می‌توان به بحث خرده‌فروشی اشاره کرد. خرده‌فروشی کالا در مناطق ویژه اقتصادی فقط برای اتباع خارجی امکان‌پذیر است، اما در مناطق آزاد، خرده‌فروشی برای اتباع خارجی و داخلی امکان‌پذیر است.
همچنین مقررات دریافت ویزا برای اتباع خارجی در مناطق آزاد براساس مقررات مرزی در نظر گرفته شده است؛ در حالیکه در مناطق ویژه اقتصادی، این امر طبق قوانین و مقررات داخل کشور است. در خصوص اشتغال و همچنین بیمه‌های اجتماعی برای فعالیت افراد خارجی در مناطق آزاد، تسهیلات خاصی در نظر گرفته شده، اما در مناطق ویژه اقتصادی قوانین یادشده به صورت ثابت، از قانون کار اتباع خارجی در داخل کشور تبعیت می‌کند.
براین اساس سرمایه‌گذاران خارجی می‌توانند در مناطق آزاد به صورت صد درصدی مالکیت واحدهای تولیدی را در اختیار داشته باشند و ورود و خروج سرمایه نیز آزاد است. برای ثبت موسسات صنعتی، فرهنگی و مالکیت معنوی نیازی به دوندگی زیادی نیست و در کوتاه‌ترین زمان ممکن این کار انجام خواهد شد.
امکان ورود و خروج کالا از منطقه آزاد به خارج از کشور بدون تشریفات اداری زیادی صورت می‌گیرد. همچنین مقررات آسان برای ورود قانونی تمامی کالاها در نظر گرفته شده ، به طور مثال برای واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات صنعتی واحدهای تولیدی معافیت از حقوق گمرکی یک اصل است، در حالیکه برای مناطق ویژه اقتصادی تسهیلات خاصی در نظر گرفته شده تا این مناطق نیز بتوانند موجب رشد اقتصادی و رشد صنعت و تجارت کشور شوند، اما سطح این تسهیلات از مناطق آزاد کمتر است.
به طور مثال به منظور تشویق تولید در مناطق ویژه اقتصادی، معافیت گمرکی در نظر گرفته شده، اما این معافیت تا سقف ارزش افزوده کالای تولیدی ارائه می‌شود. همچنین پرداخت عوارض گمرکی مازاد بر ارزش افزوده قطعات خارجی در تولیدات، باید انجام شود از سوی دیگر واردات ماشین‌آلات، خط تولید و ابزار و اثاثیه اداری در مناطق ویژه بدون عوارض گمرکی صورت گرفته و صدور مجوز ساخت و پایان کار به صورت رایگان انجام می‌شود، همچنین متروکه شدن کالا در این مناطق نیز شامل هیچ محدودیتی نیست.
با این حال آن آزادی عمل که به مناطق آزاد به نسبت قوانین داخل کشور داده شده، درباره مناطق ویژه اقتصادی وجود ندارد و همان‌گونه که از نام‌ها برمی‌آید، یکی آزاد است و دیگری ویژه.
برای شناخت بیشتری از کارکرد مناطق ویژه اقتصادی پای گفتگو با حسن شاهرخی مدیر منطقه ویژه اقتصادی نشسته ایم که به شرح زیر است:
ضرورت ایجاد مناطق ویژه اقتصادی چیست؟
شاهرخی: مناطق ویژه اقتصادی در تمام دنیا با فرض جذب سرمایه ایجاد می شود. اکنون که یکی از مشکلات اصلی کشور ما کمبود سرمایه است، عملکرد درست این مناطق می‌تواند تغییرات شگرفی در بهبود شرایط اقتصادی کشور ایجاد کند.
در مورد ویژگی های منطقه ویژه پارسیان توضیح دهید.
شاهرخی: منطقه ویژه اقتصادی پارسیان در استان هرمزگان در وسعت 10 هزار هکتاری تاسیس شده و در عین داشتن نزدیکترین فاصله مکانی با استان های بوشهر و فارس و برخورداری از ساحل 14 کیلومتری یکی از مزایای اصلی این منطقه به حساب می آید.
مزیت اصلی منطقه ویژه پارسیان نسبت به سایر مناطق ویژه کشور چیست؟
شاهرخی: منطقه ویژه اقتصادی پارسیان به منظور استقرار صنایع انرژی بر تاسیس شده است و نزدیکی این منطقه به مخزن گاز مشترک ایران و قطر و عسلویه باعث شده تا سرمایه‌گذارن به راحتی بتوانند خوراک اولیه تولید خود را که همان گاز است تهیه کرده و به مواد دیگری تبدیل کنند و در صورتیکه نتوانیم گاز استخراجی را به مواد با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنیم، مجبور به خام فروشی خواهیم شد.
صنایع انرژی بر، به کدام صنایع گفته می شود؟
شاهرخی: صنایع انرژی بر، صنایعی هستند که بیشترین سهم در تولید محصول را انرژی دارد مانند صنایع فولاد و پتروشیمی وآلومینیوم سازی.
چه مزیت های قانونی برای سرمایه گذاران مناطق ویژه توسط قانون گذار در نظر گرفته شده است؟
شاهرخی: تولیدکنندگان در این مناطق با توجه به معافیت‌های مالیاتی و عوارض گمرکی می‌توانند صنایع خود را با قیمت تمام شدۀ پایین‌تری تولید و آب و برق و گاز مورد نیاز خود را به‌راحتی و با هزینه کم تأمین کنند. از طرف دیگر مزیت های صادراتی ویژه ای در این مناطق پیش بینی شده که موجب افزایش سهولت در صادرات می شود.
کدام یک از صنایع کشور قابلیت تولید بیشتر در منطقه آزاد پارسیان را دارد؟
شاهرخی: بدون شک مزیت های تولید فولاد بر سایر صنایع بیشتر است، زیرا در این منطقه دارای منابع آبی عظیمی هستیم و همانطور که مشخص است مهمترین چالش پیش روی تولیدکنندگان فولاد در کشور تامین آب مورد نیاز کارخانه های فولادسازی است که با شرایطی که در منطقه آزاد پارسیان فراهم شده، فولادسازان به راحتی می توانند سنگ آهن مورد نیاز خود را از خارج وارد کرده و با استفاده از آب وگاز با قیمت مناسب، محصول قابل قبولی را به بازار عرضه کنند.
آیا تا به حال پیشنهاد سرمایه گذاری مشترکی از طرف کارخانه های بزرگ داخلی یا خارجی داشته اید؟
شاهرخی: در حوزه فولاد پیشنهاد جدی برای سرمایه‌گذاری نداشته‌ایم ولی در زمینه پتروشیمی با 4 شرکت سرمایه‌گذار وارد همکاری مشترک شده ایم. ضمن اینکه 3 شرکت اروپایی توتال، شل و BAS علاقمندی خود به سرمایه گذاری مشترک را اعلام کرده اند، البته ادامه همکاری را مشروط به احداث بندر در این منطقه می دانند.
آیا مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با هم تفاوت دارند؟
شاهرخی: مناطق ویژه با مناطق آزاد تفاوت دارد، هدف اصلی ما در مناطق ویژه ایجاد بسترهای مناسب برای تسهیل تولید داخلی است .در هیچ جای دنیا به اندازه ایران در کنار منابع ارزان انرژی، آبهای آزاد وجود ندارد و این موضوع موجب اشتیاق سرمایه گذاران و صادرکنندگان در مناطق ویژه ای همچون پارسیان می شود.
بزرگترین مشکل مناطق ویژه چیست؟
شاهرخی: بزرگترین مانع فعلی برای ما در جذب سرمایه، تامین خدمات زیربنایی است. باید توجه داشت که سرمایه‌گذار بسیار محتاط است و تا زیرساخت های لازم را در یک منطقه را به وجود نیاورده ایم، نمی‌توان توقع داشت که سرمایه‌گذاران به ما اعتماد کنند که البته وظیفه تأمین این زیرساخت ها به عهده دولت است که در مرحله بعد خود دولت می تواند از منافع رونق این نوع مناطق ،کسب درآمد کند.
مشکلات تولید کشور مربوط به مسائل خارجی است یا داخلی؟
شاهرخی: بخشی از مشکلات بیرونی است و باید توسط دستگاه دیپلماسی کشور حل شود مانند مشکلات بانکی، اما برخی دیگر منشأ داخلی دارند، بنابراین فضای کسب و کار در کشور باید بهبود پیدا کند و همچنین نرخ ارز واقعی شود.
حضور شرکت های خارجی برای سرمایه گذاری در مناطق ویژه چه تاثیراتی را در پی داشته است؟
شاهرخی: زمانیکه شرکت‌های بزرگ اروپایی همچون توتال و شل ، 5 میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری می‌کنند، شرکت‌های کوچکتر هم به دنبال آنها برای بستن قرارداد و شکستن تحریم ها جرأت بیشتری پیدا می‌کنند و این موضوع می تواند نقطه عطفی در از سرگیری روابط اقتصادی با کل دنیا باشد.
