افزایش قارچ‌گونه تعداد مراکزی تحت عنوان تونل خزندگان، باغ خزندگان و نمایشگاه خزندگان در سطح کشور این روزها به یکی از موضوعات قابل توجه در حوزه حیات وحش تبدیل شده اما همچنان توضیحاتی شفاف درباره چرایی افزایش تعداد این مراکز، مجاز یا غیرمجاز بودن فعالیتشان، چگونگی استخصال گونه‌ها و راهکار اصلاح شرایط نامناسب نگهداری از خزندگان در این مجموعه‌ها، از سوی سازمان حفاظت محیط زیست ارائه نشده‌است.
به منظور آسیب‌شناسی روند نگهداری از خزندگان در مراکز مجاز و غیرمجاز، گفت‌وگویی با علی برهانی‌کیا، دامپزشک پرندگان و حیوانات اگزوتیک و عضو کمیته تخصصی حیات وحش سازمان نظام دامپزشکی کشور ترتیب داده شده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
وضعیت مراکز نگهداری از خزندگان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
برهانی‌کیا: تعداد این مراکز که برخی حتی مجوز سازمان حفاظت محیط زیست را هم ندارند رو به افزایش است و نظارتی از طرف سازمان حفاظت محیط زیست برعملکرد آنها وجود ندارد. یا این نظارت آن‌طور که باید و شاید و به طور مستمر انجام نمی‌شود. یکی از مهمترین انتقاداتی که متوجه این مراکز است شیوه تهیه گونه‌ها در آنهاست. چه درباره مراکز مجاز نگهداری از خزندگان صحبت کنیم چه درباره مراکز غیرمجاز، آنچه ابتدا باید در نظر بگیریم این است که خزندگان از کجا به چه شکل به این مراکز راه یافته‌اند. آیا محصول قاچاق حیات وحش از خارج کشور هستند یا گونه‌هایی بومی هستند که به صورت غیرقانونی از زیستگاه‌های کشور صید شده‌اند. انتقاد دوم هم متوجه شرایط نگهداری از خزندگان در این مراکز است. شرایطی که می‌بایست با توجه به اقلیم و زیستگاه این گونه‌ها فراهم شده باشد اما متاسفانه در اکثر موارد رعایت نمی‌شود.
نظارت بر استحصال گونه‌ها چگونه باید باشد؟
برهانی‌کیا: از نحوه تهیه نمونه‌ها (چه خرید از خارج کشور از مسیر سایر مراکز و پرورش دهندگان خارج کشور و چه پرورش یا زنده گیری در داخل کشور) گرفته تا شیوه حمل و نقل، صید و نگهداری و گزارش تلفات و بیماریها باید تحت نظارت دایمی سازمان حفاظت محیط زیست باشد. اکثر این مراکز حتی اگر از مجوز سازمان حفاظت محیط زیست هم برخوردار باشند به دلیل عدم نظارت دایم پس از آنکه موفق به اخذ مجوز شدند دیگر خود را ملزم به رعایت شرایط و ضوابط مربوط نمی‌دانند. بسیاری از گونه‌هایی که از طبیعت زنده گیری می‌شوند در اسارت عمر کوتاه دارند و پس از آنکه از بین می‌روند، در سکوت، جایگزینی جدید از طبیعت برایشان صید میشود. تخلفی که تنها راه جلوگیری از آن نظارت مستمر سازمان حفاظت محیط زیست است. سازمان حفاظت محیط زیست باید مراکز نگهداری از خزندگان را به نصب میکروچیپ (تراشه الکترونیکی) به منظور صدور شناسنامه الکترونیکی برای تمامی خزندگان ملزم کند تا این مراکز نتوانند پس از آنکه خزنده‌ای را به هر دلیل از جمله شرایط نامناسب نگهداری از دست می‌دهند، به سادگی جایگزینی برای آن از طبیعت صید کنند و یا به بازار قاچاق حیات وحش رونق ببخشند. علاوه بر این، سازمان حفاظت محیط زیست باید گزارش دامپزشکی مربوط به تلفات را جهت بررسی بیشتر از این مراکز مطالبه کرده و آن را درتصمیم‌گیری برای لغو یا تمدید مجوز مدنظر قرار دهد.
درباره شرایط نگهداری از خزندگان بگویید و اینکه مراکز نگهداری از خزندگان، معمولا به رعایت کدام شرایط بی‌توجه‌ترند؟
برهانی‌کیا:آنچه متاسفانه عموما مدنظر قرار نمی‌گیرد این است که برای هر گونه از خزندگان با توجه به زیستگاهشان، باید شرایطی متفاوت را در طراحی جایگاه رعایت کرد. اما در اکثر این مراکز، جایگاه گونه‌های متفاوت خزندگان طراحی یکسانی دارند برای مثال بدون توجه به اینکه گونه‌هایی درختی مانند ایگوانا به وجود شاخه در جایگاهشان نیازمندند و گونه‌هایی بیابانی، نوری به مراتب قابل توجه‌تر از سایر گونه‌ها لازم دارند. وجود رطوبت سنج و دماسنج از اولین ملزومات جایگاه خزندگان است که باید دما و رطوبت جایگاه را بر اساس نیازهای گونه تنظیم کنند. نصب لامپ حرارتی (مادون قرمز) و لامپهای UVB و UVA (ماوراء بنفش) ضروری است. لامپ UVB که برای سنتز ویتامین دی ضروری است و لامپ UVA که برای حفظ رنگ پوست خزندگان لازم است ولی عموما به دلیل بهای گران، در جایگاه‌های خزندگان به چشم نمی‌خورند. لامپ مادون قرمز هم که ارزان قیمت است و برای ایجاد گرما در جایگاه‌ها نصب میشود عموما به صورت نادرست مورد استفاده قرار می‌گیرد. سیستم تهویه از دیگر معیارهایی است که باید برای یک جایگاه استاندارد مورد توجه قرار گیرد. سیستم تهویه باید در بخشی از جایگاه قرار داشته باشد که امکان فرار یا گیرافتادن خزنده را فراهم نکند. محل شنای خزنده بر خلاف آنچه در اکثر مراکز ابداع شده نباید تشت یا ظرفی پلاستیکی باشد بلکه باید هم‌سطح جایگاه بوده و به صورت برکه یا حوض در طراحی جایگاه، جانمایی شده باشد. مساحت اندک و تراکم بالای خزندگان در جایگاه‌ها از دیگر معایب اکثر جایگاه‌های خزندگان در این مراکز است.
عدم استفاده از لامپ ماورا بنفش چه عواقبی در پی دارد؟
برهانی‌کیا: نور طبیعی آفتاب شامل طیفی از انواع طول موجها است که طیف ماورا بنفش را هم شامل میشود. اشعه ماورا بنفش بر اساس طول موج به دو گروه اصلی UVA و UVB با دو عملکرد متفاوت تقسیم میشود. برای خزندگانی که در شرایط طبیعی در معرض تابش نور خورشید قرار دارند با توجه به شدت تابش نور خورشید در زیستگاه و به تبع آن تفاوت در شدت اشعه ماورای بنفش دریافتی از راه پوست، لامپهای ویژه ایی طراحی و تولید شده است. بنابراین برای یک خزنده نواحی گرمسیری نباید از لامپ ویژه خزندگان بیابانی استفاده نمود و بالعکس.
این لامپها دوره مصرف مشخصی دارند که روی جعبه لامپ قید شده و بطور معمول دوره ایی 6 تا 122 ماهه است و بعد از طی این دوره باید با لامپهای جدید جایگزین شوند، در غیر این صورت نقش چندانی به عنوان منبع اشعه ماورا بنفش نخواهند داشت. بنابراین صرف قرار داشتن لامپ ماورا بنفش در جایگاه به معنای تامین این اشعه نیست. در مورد نصب این لامپها فاصله آن تا خزنده هم حائز اهمیت است. عدم دریافت اشعه ماورا بنفش منجر به مشکلات ناشی از کمبود ویتامین دی خواهد شد. که شدت و ضعف عارضه با توجه به سن و تغذیه خزنده متفاوت است. در حالت معمول کمبود مزمن به ویژه در خزندگان جوان و در حال رشد منجر به شکستگیهای پاتولوژیک و دفرمیتی اسکلت و مرگ میشود. به عبارت دیگر محرومیت از اشعه ماورا بنفش برای خزندگانی که به آن نیازمندند به معنای مرگ تدریجی خواهد بود. چنین عارضه ایی در بسیاری از نمونه‌های مراکز نگهداری خزندگان دیده میشود.
منظورتان از اینکه لامپ مادون قرمز عموما به صورت نادرست مورد استفاده قرار می‌گیرد چیست؟
برهانی‌کیا: لامپ مادون قرمز، نقش گرمای آفتاب را در جایگاه خزندگان ایفا می‌کند. اول اینکه لامپ مادون قرمز را باید بر اساس مساحت جایگاه و میزان نیاز گونه به گرما انتخاب کرد. اما شاهدیم که برای یک خزنده یک کیلویی در جایگاهی کوچک همان لامپ مادون قرمزی استفاده شده که برای خزنده‌ای 5 کیلیویی در جایگاهی به مراتب بزرگتر. دیگر اینکه لامپ مادون قرمز باید جایی نصب شود که حیوان به آن دسترسی نداشته باشد و امکان تماس مستقیم یا حتی نزدیکی زیاد به لامپ مقدور نباشد، چرا که حرارت بسیار زیاد لامپ به سوختگی و آسیب شدید پوست منجر میشود و از طرف دیگر سوختگی و جراحت پوست خزندگان به کندی قابل ترمیم است. در برخی از جایگاه‌ها مشاهده می‌کنیم که لامپ مادون قرمز بالای تشتی که برای شنای حیوان در نظر گرفته نصب شده است بدین ترتیب دمای اب افزایش خواهد یافت و خزنده برای تامین محیطی با دمای کم دچار مشکل خواهد شد، توجه به این نکته ضروری است که اساسا خزندگان به جایگاهی چند دمایی نیاز دارند. نور لامپ مادون قرمز مشابه نور خورشید دارای انرژی گرمایی است و در برخورد با سطوح حرارت تولید می‌کند. بنابراین سطحی از جایگاه باید در معرض تابش لامپ مادون قرمز باشد که به لحاظ فاصله لامپ و جنس بستر از لحاظ تبادل دمایی حرارت لازم را ایجاد کند به طوریکه باعث گرمادهی زیاد و به ویژه سوختگی پوست نشود. البته تعیین حداقل فاصله ممکن خزنده با لامپ هم بسیار مهم است چون بیشتر گرمای دریافتی، از ناحیه پشت خزنده یعنی همان سطحی که بطور طبیعی در معرض تابش نور خورشید است به بدن حیوان میرسد. در عین حال، آبی که برای شنای خزنده در نظر گرفته شده باید مانند شرایط طبیعی دمایی پایین‌تر از دمای محیط داشته باشد تا حیوان در صورت لزوم بتواند خود را خنک کند. اما وقتی لامپ مادون قرمز را بالای آبی که برای شناکردن خزنده در گرفته شده نصب می‌کنیم، این حیوان نه جایی برای گرم شدن دارد نه جایی برای خنک شدن. معمولا بهترین حالت برای نصب لامپ مادون قرمز برای خزندگان زمینی این است که لامپ با کابل از کنج جایگاه آویزان شود تا بخشی از جایگاه زه عنوان منطقه گرم برای خزنده مورد استفاده باشد و از سوی دیگر حیوان نتواند بیش از اندازه مجاز به آن نزدیک شود. برای خزندگانی که روی شاخه می‌روند لامپ مادون قرمز باید در بالاترین قسمت جایگاه نصب شده باشد.
خزندگانی هستند که با به نمایش گذاشتنشان موافق نباشید؟
برهانی‌کیا: به طور کلی اینکه هر گونه بومی کشور، چه خزنده چه پرنده و چه پستاندار از زیستگاه طبیعی صید شود تا فقط در اسارت به نمایش عموم گذاشته شوند غیر قابل توجیه است. اصولا حیوانات بومی تنها در صورتی که قابلیت بقا در زیستگاهشان را از دست داده باشند باید در مراکز نگهداری از حیات وحش به نمایش گذاشته شوند. پس به نمایش گذاشتن خزندگان بومی که قابلیت بقا در طبیعت را دارند نادرست است. همانطور که پیشتر اشاره کردم، بسیاری از خزندگان بومی که از طبیعت استحصال شده‌اند به دلیل عدم سازگاری با شرایط اسارت در این مراکز از بین می‌روند و این مراکز خزندگانی جدید را از طبیعت صید و جایگزین می‌کنند. در این بین به نمایش گذاشتن خزندگان شب فعال اشتباهی مضاعف است. این خزندگان باید در روشنایی روز استراحت کنند اما وقتی به نمایش گذاشته شوند بی‌آنکه محلی مناسب برای استراحت مخفی شدن از نور طی روز داشته باشند، دچار استرس و اختلالات شدید بیولوژیکی می‌شوند.
به نظرتان این باغ‌ها، تونل‌ها و مراکز نگهداری از خزندگان می‌توانند با بازار قاچاق حیات وحش مرتبط باشند؟
برهانی‌کیا: قطعا! قاچاق خزندگان در میان سایر گونه‌های حیات وحش به مراتب آسان‌تر است. انتقال مخفیانه خزندگان نسبت به پرندگان، ماهی‌ها و پستانداران بسیار ساده است و متاسفانه بازار گرمی پیدا کرده. توجه داشته باشیم که خرید و فروش حیات وحش شامل ضوابط و مقرراتی که در صورت عدم رعایت با قاچاق منجر میشود. یعنی تهیه گونه‌ای از خزندگان که حیوان خانگی به شمار می‌رود مستلزم طی مراحل قانونی است و گرنه صرف پرورشی بودن یا قرار داشتن در فهرست حیوانات خانگی به معنای روند صحیح و قانونی نیست! متولی کنترل این حوزه، سازمان حفاظت محیط است که اگر نظارت موثری بر این مراکز نداشته باشد، مراکز نگهداری خزندگان اعم از تونل و باغ خزندگان یا نمایشگاه‌ها برای تامین گونه‌هایشان دست به دامن بازار قاچاق خزندگان و تهیه نمونه های مورد نیاز از مسیر های راحت تر و کوتاهتر خواهند شد. جایی که می‌توانند گونه‌هایی متنوع را بدون طی کردن مراحل قانونی و بدون نظارت دامپزشکی برای ویترین‌های مراکز خود تهیه کرده و در صورت تلف شدنشان، برای پر کردن جایگاه‌ها جایگزین‌هایی دیگر از میان قربانیان قاچاق خزندگان پیدا کنند.
یکی از مراکز نگهداری از خزندگان که تا کنون بارها مورد انتقاد فعالان زیست محیطی قرار گرفته باغ خزندگان اصفهان است. در حالی که باغ خزندگان اصفهان که مدتی است شرایط نگهداری از خزندگان را بهبود بخشیده از معدود مراکزی است از مجوز سازمان حفاظت محیط زیست برخوردار بوده و شرایطی به مراتب مناسب‌تر از سایر مراکز مشابه را برای نگهداری از خزندگان فراهم کرده‌است اما ارزیابی جایگاه‌های خزندگان در این مرکز بر اساس گفته‌های برهانی‌کیا حکایت از عدم رعایت استانداردهای نگهداری از خزندگان در این مجموعه دارد. شرایط نامناسب خزندگان در مجموعه‌ای که یکی از بهترین مراکز نگهداری از خزندگان در سطح کشور به شمار می‌رود این سوال را در ذهنمان تداعی می‌کند که اگر باغ خزندگان اصفهان، مرکزی دارای مجوز سازمان حفاظت محیط زیست و یکی از بهترین مراکز نگهداری از خزندگان در سطح کشور است پس خزندگان بی‌نوا، در مجموعه‌های غیرمجاز و با شرایط نامناسب‌تر، چگونه روزگار می‌گذرانند؟
در ادامه، تصاویری را که فعالان زیست‌محیطی از باغ خزندگان اصفهان قرار داده اند و نسبت به شرایط نگهداری از خزندگان در آن انتقاد کرده‌اند مشاهده می‌کنید:
جایگاه گکوهای باغ خزندگان اصفهان، نمونه‌ای از جایگاهی کوچک با تراکم بالا و فضاسازی نامناسب است. آن هم برای خزنده‌ای شب‌فعال که نگهداری از آن برای نمایش عمومی مناسب نیست چرا این گونه طی روز باید محل مناسب جهت استراحت داشته باشد اما همانطور که مشاهده می‌کنیم بدون دسترسی به چنین محلی در روشنایی در معرض نمایش قرار گرفته است.
در ادامه تصاویری از جایگاه‌های خزندگان را در باغ خزندگان اصفهان بررسی می‌کنیم. جایگاه‌هایی که طبق گفته‌های برهانی‌کیا، به دلیل عدم برخورداری از لامپ ماوراء بنفش، محل نامناسب لامپ حرارتی، فضاسازی نامناسب (عدم تشابه با زیستگاه)، تراکم نمونه، کوچک و نامناسب بودن طراحی حوضچه و فاصله کم آن با لامپ حرارتی مورد انتقاد فعالان زیست محیطی قرار گرفته است.
