وقتی لفظ نفقه را می‌شنویم معمولا تنها چیزی که به ذهنمان متبادر می‌شود، وظیفه‌ٔ مرد به پرداخت خرج زندگی همسر است. اما در این یادداشت می‌خواهیم در مورد نوع دیگری از نفقه که معمولا شناخته شده نیست صحبت کنیم.
نفقه‌ٔ اقارب چیست؟
نفقه‌ای است که به گروه خاصی از نزدیکان فرد به شرط اینکه، تمکن مالی برای تأمین معیشت خود را نداشته باشند تعلق می‌گیرد. چگونگی استحقاق افراد بر این نوع از نفقه و الزام فرد نفقه دهنده به آن، تفاوت‌هایی با نفقه‌ٔ زوجه دارد که مورد بررسی قرار می‌گیرد.
تفاوت‌های نفقه‌ٔ اقارب و زوجیت
- در پرداخت نفقه‌ٔ زوجیت تمکن مالی مرد شرط نیست. مرد در هر حال ملزم به پرداخت نفقه‌ٔ زن است. اما در پرداخت نفقه‌ٔ اقارب لزوما فرد نفقه دهنده باید تمکن مالی داشته باشد.
- در نفقه‌ٔ زوجیت، توان مالی زن ملاک نیست. زن حتی اگر متمول هم باشد، مستحق دریافت نفقه است اما نفقه‌ٔ اقارب بر عهده‌ٔ نفقه دهنده مستقر نمی‌شود مگر اینکه فرد توان تأمین خود را نداشته باشد.
- زن بر اساس قانون می‌تواند نفقه‌ٔ گذشته‌ٔ خود را که مرد پرداخت نکرده مطالبه کند و این یک حق بر گردن مرد است و نسبت به آن مدیون زن است. اما در نفقه‌ٔ اقارب امکان مطالبه‌ٔ نفقه‌ٔ گذشته نیست.
- در نفقه‌ٔ زوجیت فقط مرد موظف به پرداخت است اما در نفقه‌ٔ اقارب این رابطه دو طرفه است و هر یک متمکن باشد ملزم به پرداخت نفقه‌ٔ فرد ناتوان است.
- نفقه‌ٔ زوجیت بین سایر دیون مرد دارای اولویت است. اما نفقه‌ٔ اقارب از چنین امتیازی برخوردار نیست.
- در میزان نفقه ٔ زوجیت وضعیت زن ملاک عمل است اما در نفقه‌ٔ اقارب وضعیت نفقه دهنده شرط است.
اقارب چه کسانی هستند؟
بر اساس ماده 1196 قانون مدنی «فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به انفاق یکدیگرند» وقتی بحث از صعودی و نزولی می‌شود، به این معناست که به طور مثال فرزندِ فرزند و هر چه پایین‌تر رود، و پدر ِ پدر و هر چه بالاتر رود مستحق نفقه خواهند بود. نکته‌ٔ دیگر این است که فقط اقارب نسبی مستحق این نفقه هستند. یعنی اقاربی که به صورت خونی و از طریق ولادت با هم خویشاوند هستند. بنابراین اقارب ناشی از رابطه‌ٔ نکاح (سببی) داخل در دایره‌ٔ نفقه‌ٔ اقارب نخواهند بود.
اگر فردی مستحق نفقه باشد و هم در خط نزولی هم در خط عمودی خویشاوند متمکن داشته باشد که از حیث الزام به نفقه در یک درجه هستند، هر کدام به صورت مساوی در پرداخت نفقه شریک خواهند بود.
فرض کنیم حالتی پیش بیاید که یک فرد متمکن، هم در خط سعودی و هم در خط نزولی خویشان مستحق نفقه داشته باشد، اما تمکن پرداخت نفقه‌ٔ همه‌ٔ آن‌ها را نداشته باشد، در این حالت پرداخت نفقه به اقارب در خط نزولی نسبت به اقارب در خط صعودی مقدم خواهد بود.
نفقه‌ٔ فرزندان را پدر باید بپردازد و بعد از فوت او یا عدم قدرت او به پرداخت نفقه اجداد پدری به رعایت درجه‌ٔ قرابت باید نفقه را بپردازند. به این صورت که اولویت با پدربزرگ است و اگر در قید حیات نبود یا متمکن نبود پدرِ پدربزرگ و همینطور بالاتر. و اگر به هر علت امکان پرداخت از سوی پدر و اجداد پدری میسر نشد، مادر باید نفقه بدهد و اگر مادر در قید حیات نبود یا تمکن مالی نداشت اجداد مادری مثل اجداد پدری با رعایت درجه‌ٔ قرابت باید نفقه را بپردازند.
نفقه‌ٔ اقارب شامل چه مواردی می‌شود؟
بر اساس ماده‌ٔ 1204 قانون مدنی «نفقه‌ٔ اقارب عبارت است از مسکن، البسه، غذا و اثاث البیت به قدر رفع حاجت با در نظر گرفتن درجه‌ٔ استطاعت منفق». بر خلاف نفقه‌ٔ زوجیت که ملاک در پرداخت آن، وضعیت زوجه است، در نفقه‌ٔ اقارب وضعیت نفقه دهنده (منفق) شرط است. نفقه‌ٔ زوجه علاوه بر تأمین ضروریات، در صدد فراهم کردن آسایش مادی زن و شرایط بهتر زندگی اوست در حالی که تعریف قانون گذار در نفقه‌ٔ اقارب، تنها ضروریات حداقلی را دربر می‌گیرد.
تداخل نفقه‌ٔ اقارب و زوجیت
اگر زوجه در کنار چند تن از اقارب واجب النفقه قرار بگیرد، پرداخت نفقه‌ٔ زوجه بر اقارب مقدم خواهد بود و اگر مرد با پرداخت نفقه‌ٔ زوجه دیگر تمکن پرداخت نفقه‌ٔ اقارب را نداشته باشد، این امر از او ساقط می‌شود.
پیگیری حقوقی نفقه‌ٔ اقارب
اگر فردی که ملزم به پرداخت نفقه است، غایب باشد یا از پرداخت آن خودداری کند، و الزام او به پرداخت نفقه ممکن نباشد، دادگاه می‌تواند با مطالبه‌ٔ افراد مستحق نفقه به مقدار نفقه از اموال فرد در اختیار فرد واجب النفقه یا کسی که اداره کننده‌ٔ مخارج آن‌هاست قرار دهد. و اگر اموال او در اختیار نباشد، همسرش یا فرد دیگری می‌تواند با اجازه‌ٔ دادگاه نفقه را به عنوان قرض بپردازد و بعد از شخص غایب یا مستنکف از پرداخت نفقه، دریافت کند. ذکر لفظ «می‌تواند» بیانگر این است که همسر یا دیگری الزامی به این امر ندارد و اگر خودش تمایل داشته باشد می‌تواند این کار را انجام دهد.
نفقه‌ٔ اقارب نهادی است در بین مسلمانان که با رعایت آن شاید بسیاری از مشکلات مالی موجود در خانواده‌ها حل شود و تنگدستی و فقر حداقل در بین نزدیکان ما گذران زندگی را سخت نکند. برخی از مسائل حقوقی ناشناخته است و آشنایی با آن می تواند به بهتر شدن زندگی ما کمک کند. مطالعه‌ٔ حقوقی را جدی بگیریم تا به حقوق و تکالیف خودمان آگاه باشیم.
