با پایان موعد ۶۰ روزه گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ، در ساعات پایانی روز ۱۵ دی ماه، بیانیه دولت در خصوص گام پنجم منتشر شد. در این بیانیه که از گام پنجم به عنوان گام پایانی یاد شده بود، آخرین محدودیت پذیرفته شده جمهوری اسلامی ایران مطابق مفاد برجام کنار گذاشته شد.
رفع محدودیت‌های عملیاتی با گام پنجم
اخبار سیاسی- بدین ترتیب برنامه هسته‌ای کشورمان از این پس به منوال شرایط پیش از برجام، بدون هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه) مسیر خود را ادامه خواهد داد. به دنبال انتشار این بیانیه، گمانه‌زنی‌هایی در مورد خروج ایران از برجام مطرح شد.
طبق مفاد برجام، ایران با «گام پنجم» هنوز ار برجام خارج نشده است
در همین راستا حسن بهشتی‌پور، کارشناس مسائل هسته‌ای در گفت‌وگو با خبرنگار میزان گفت: «برجام در بخش تعهدات ایران سه دسته مهم دارد: پذیرش محدودیت‌ها، کنترل‌ها و نظارت‌ها. در حوزه محدودیت‌ها کشورمان پذیرفته بود تعداد سانترفیوژ‌ها را در سطح ۶۰۶۰ و آن هم از نوع «آی. آر» نگه دارد و سانترفیوژ جدید تولید نکند. همچنین درصد غنی‌سازی ۳.۶۷ باشد و کل ذخایر اورانیوم هم بیشتر از ۳۰۰ کیلو نشود. اما گام پنجم منجر به عبور از تمامی این محدودیت‌ها شد؛ بنابراین ایران قادر است بنا به صلاحدید خود در هر مورد عمل کند. اما ادامه پذیرش نظارت‌ها و کنترل‌ها به معنای عمل مطابق مفاد برجام است؛ لذا نمی‌توان گفت جمهوری اسلامی ایران از برجام خارج شده است.»
سوء استفاده اروپایی‌ها
علاوه براین مساله، تاکید دولت بر امکان بازگشت به تعهدات پیشین در صورت رفع تحریم‌ها موید آن است که همچنان ایران یکی از طرف‌های این توافق باقی مانده و اعضای اروپایی نمی‌توانند از این مساله سوءاستفاده کنند. زیرا همان طور که انتظار می‌رفت ساعاتی پس از اعلام گام پنجم، روسای دولت‌های آلمان، انگلیس و فرانسه به آن واکنش نشان دادند. هایکو ماس وزیر خارجه آلمان با بیان اینکه ایران از توافق هسته‌ای عقب نشینی کرده است، تاکید کرد این مساله اوضاع را بسیار دشوارتر می‌کند. همچنین آنها اعلام کردند قرار است روز جمعه وزرای خارجه اتحادیه اروپا در جلسه‌ای اضطراری موضوع گام پنجم کاهش تعهدات ایران را مورد بحث و بررسی قرار دهند.
حال این سوال مطرح است که با توجه به انفعال اروپا در یکسال گذشته، آیا حذف آخرین محدودیت از برنامه صلح آمیز هسته‌ای ایران اقدامی غیرمنتظره محسوب می‌شود که سران دول اروپایی چنین موضع‌گیری‌هایی کردند؟ واقع امر آن است که با توجه به رویکرد جمهوری اسلامی از ۱۸ اردیبهشت سال جاری در برداشتن محدودیت‌های مندرج در برجام براساس بند ۲۶ و ۳۶ این توافق، رسیدن به این مرحله برای اروپا دور از انتظار نبود. مقامات کشورمان بار‌ها اعلام کرده‌اند ساخت هیچ نوع سلاح کشتار جمعی از جمله بمب اتمی در دکترین نظامی ایران جایی ندارد. زیرا فتوای مقام معظم رهبری در حرمت تولید، ذخیره و استفاده از تسلیحات اتمی زیربنای راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی است.
اروپا، بازیگر نقشه آمریکا؟!
همچنین چندی قبل علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در نشست خبری خود اعلام کرد:«برای گام پنجم تقریبا محدودیت دیگری در بعد فنی باقی نمانده است، اما ما می‌توانیم برخی فرآیند‌ها را شتاب بدهیم و تولید برخی تجهیزات را بیشتر کنیم از جمله آنکه سانتریفیوژ‌هایی که تست‌ها را پشت سر گذاشته‌اند را به تولید نیمه صنعتی برسانیم.»
بنابراین اعضای اروپایی برجام که پس از خروج آمریکا هیچ اقدام موثری در جهت اجرای تعهدات خود انجام ندادند، به خوبی می‌دانستند که روند مذکور به کجا ختم خواهد شد؛ لذا تلاش اروپا برای نمایش نگرانی از آینده اقدامات هسته‌ای ایران و جهت دهی به افکار عمومی از طریق اظهارنظر‌های مختلف و گردهم آوردن وزاری خارجه اتحادیه اروپا، صرفا اقدامی در راستای اهداف آمریکا است.
اگر آمریکا در ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ با خروج از برجام وضعیت را برای تحت فشار قرار دادن جمهوری اسلامی ایران فراهم کرد؛ اروپا نیز همسو با آن، از طریق انفعال محض در حوزه اجرای تعهدات اقتصادی خود و سرگرم کردن رسانه‌ها با مقوله‌ای تحت عنوان اینستکس در نظر داشت ایران را به جایی برساند تا بین دو گزینه پذیرش بدون منفعت محدودیت‌ها و یا عبور از آنها یکی را انتخاب کند. سرنوشت گزینه اول مشخص است، اما سناریوی غرب این بود تا با انتخاب گزینه دوم، ایران را در مقابل افکار عمومی جهان قرار دهد.
مکانیسم ماشه؛ تهدید بلاوجه اروپایی‌ها
در این میان تهدید به اجرای مکانیسم ماشه به معنای بازگشت قطع‌نامه‌های شورای امنیت نیز محلی از اعراب نداشت. زیرا این سازوکار فقط و فقط در قالب برجام و در شرایطی امکان عملیاتی شدن دارد که طرف‌های مقابل اثبات کنند آنها تعهداتشان را به طور کامل اجرا کرده‌اند، ولی ایران از زیر بار تعهداتش شانه خالی کرده است.
در این راستا استفاده از ظرفیت‌هایی مانند اشتراک نظر چین و روسیه با ایران در تعیین مقصر اصلی عدم اجرای برجام و استناد به ۱۶ گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص پای‌بندی ایران به تمامی تعهداتش می‌تواند مانع اثرگذاری اقدامات غرب در جلب نظر افکار عمومی برای فشار بر کشورمان شود.
سفر چند روز قبل ظریف به مسکو و سپس پکن، در همین رابطه صورت گرفت. در روز‌های پایانی گام چهام، وزارت خارجه تلاش کرد تا با تکرار مواضع جمهوری اسلامی و تشریح وضعیت موجود برای مقامات چین و روسیه مانع به ثمر رسیدن فضاسازی‌های مورد نظر غرب و احتمال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت شود.
موضع‌گیری لاوروف و همچنین سخنگوی وزارت خارجه چین در خصوص گام پنجم نشان داد ایران در هدف خود موفق شده است. مقامات این دو کشور رسما اعلام کردند گام پنجم به معنای تکثیر سلاح هسته‌ای و یا قدم گذاشتن به نقطه بدون بازگشت نیست.
تاثیر عبور ایران از محدودیت‌های برجام بر نگرانی‌های امنیتی اروپا
اما برنامه اروپا برای پوشش دادن نگرانی‌های امنیتی که برای آنها مهمترین مولفه در امضا برجام بود، چیست؟ از زمان امضا برجام همواره گفته می‌شود اتحادیه اروپا تمایل داشته مهمترین دستاورد سیاست خارجی خود یعنی توافق هسته‌ای با ایران را به نتیجه برساند.
زیرا فارغ از ایجاد فضای اقتصادی برای بنگاه‌ها و شرکت‌های اروپایی، توافق هسته‌ای نگرانی‌های امنیتی آنها را مرتفع می‌کرد. اما وابستگی مالی-تجاری به آمریکا مانع از آن شد تا اروپا بتواند مستقل از کاخ سفید این مهم را به سرانجام برساند. این موضوع از همان زمانی که آمریکا برجام را ترک کرد برای مقامات دولت‌های اروپایی روشن و آشکار بود. تلاش برای راه‌اندازی اینستکس هم صرفا اقدامی نمادین و دیپلماتیک در جهت نمایش حسن نیت آنها محسوب می‌شد؛ لذا زمین بازی برای اروپا از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ تغییر کرد. این شرایط که شاید چندان هم مورد پسند بخش اقتصادی این قاره نبود، با رویکرد دولت‌های اروپایی در مخالفت با فعالیت‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی همخوانی داشت.
تلاش ناکام اروپا جهت بالا بردن هزینه عبور از محدودیت‌های برجامی برای ایران
همان طور که اشاره شد با عدم اجرای تعهدات اروپا در قابل برجام، ایران در نهایت دو راه داشت ادامه پذیرش محدودیت‌ها در حوزه هسته‌ای و یا عبور از آنها. اروپا درصدد بود تا هزینه عبور از محدودیت‌ها را برای ایران بالا ببرد. فرافکنی‌های رسانه‌ها از جمله متهم کردن ایران به خروج از برجام یا تضعیف این توافق، تهدید به اجرایی کردن مکانیسم ماشه و بررسی برگرداندن تحریم‌های اروپایی علیه کشورمان در این راستا صورت می‌گرفت.
هدف این سناریو فشار بر ایران به منظور عدم ورود به حوزه تولید موشک‌هایی با توان حمل کلاهک هسته‌ای بود. همزمان تحریم‌های اقتصادی آمریکا و همکاری‌های غرب با کشور‌های منطقه، ابزار‌های دیگر این نقشه به شمار می‌رفتند.
براین اساس اروپا با لحاظ کردن این مساله که اگر در این شرایط ایران تصمیم به خروج از برجام بگیرد، تحت فشار گسترده جهانی قرار خواهد گرفت، دلخوش به تداوم نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود.
مقامات اروپایی می‌دانند تا زمانی که نظارت‌ها و کنترل‌ها مطابق مفاد برجام ادامه داشته باشد، تهدید امنیتی از سوی ایران برای اروپا وجود نخواهد داشت.
بعید است آلمان، فرانسه و انگلیس از برجام خارج شوند
در همین رابطه بهشتی‌پور تاکید کرد: «اگرچه ایران گام‌هایی در حوزه کاهش تعهدات برداشته، اما به واسطه منافعی که اروپا در حوزه امنیتی و سیاسی از این توافق به دست می‌آورد، بعید است آلمان، فرانسه و انگلیس از برجام خارج شوند. در واقع همین توافق نیم‌بند هم برای تمامی اعضا مزیت سیاسی دارد.»
مزیت سیاسی ادامه حضور ایران در برجام
در وضعیتی که بهره‌برداری اقتصادی از برجام به دلیل حاکمیت دلار و پیوند‌های عمیق موسسات و نهاد‌های اقتصادی اروپا با آمریکا تقریبا صفر است، توسعه صنعت هسته‌ای تحت نظارت آژانس می‌تواند برد سیاسی بزرگی برای ایران باشد. جمهوری اسلامی به استناد بند‌های ۲۶ و ۳۶ محدودیت‌ها را کنار گذاشت و بدین شکل در راستای دکترین هسته‌ای خود حرکت در مسیر توسعه این صنعت را شروع کرد.
در این میان آنچه اهمیت دارد این است که دیگر برای اثبات صلح آمیز بودن این فعالیت‌ها لزومی به صرف هزینه‌های سیاسی در جهت اقناع افکار عمومی دنیا نیست، چرا که مهمترین و اصلی مرجع یعنی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موید این مساله است.
اما آنچه از برجام برای ما باقی ماند، تجربه عدم اعتماد به غرب و همچنین الزام بر توسعه توان داخلی است. در شرایط فعلی اصلاحات اقتصادی و درون‌زا کردن تولید ثروت و درآمد می‌تواند مستمسک غرب برای فشار بر ملت ما را از بین ببرد.
