روزه‌داری به معنای نخوردن اختیاری از گذشته‌های دور میان انسان‌ها رواج داشته است. حتی در دوران پیش از میلاد اعتقاد بر این بود که نخوردن باعث بهبود بیماری ها می‌شود. خیلی‌ها هم کاهش اشتهای حیوانات و انسان‌ها را در زمان بیماری به آثار درمانی ناشتایی ارتباط می‌دادند. حتی دانشمندان قبل از میلاد اعتقاد داشتند غذا خوردن حین بیماری، غذا دادن به بیماری است؛ بنابراین فواید روزه از دیرباز بر بشر آشکار بوده؛ تا اینکه دین اسلام به میان می‌آید و روزه‌داری اصولی را برای انسان‌ها به ارمغان می‌آورد.
روزه در سرتاسر جهان انواع و روش‌های مختلفی دارد. بعضی‌ها به صورت مقطعی و کوتاه‌مدت و بعضی دیگر برای چند روز پشت سر هم اقدام به روزه‌داری می‌کنند. متاسفانه اغلب مطالعات بین‌المللی هم به بررسی آثار روزه‌داری طولانی‌مدت -بیش از ۲۴ ساعت- پرداخته‌اند، در حالی که روزه در ماه رمضان بین ۱۲ تا حداکثر ۱۶ ساعت طول می‌کشد و آثار سوء بر بدن افراد سالم نمی‌گذارد.
در این مطلب به تغییرات فیزیولوژیک بدن در ماه مبارک رمضان و باور‌های نادرست و رایج در این زمینه پرداخته ایم.
روزه همیشه باعث لاغری نمی‌شود
مطالعات اخیر نشان داده‌اند کالری دریافتی بسیاری از افراد طی رمضان از ماه‌های دیگر بیشتر است. این موضوع نه‌تن‌ها باعث کاهش وزن نمی‌شود، بلکه با افزایش چاقی باعث بالارفتن خطر ابتلا به بیماری‌های متابولیک مثل دیابت و چربی خون می‌شود؛ بنابراین پیروی از یک برنامه غذایی متعادل و خودداری از مصرف وعده‌های حجیم در وعده افطار و سحر برای حفظ سلامت در این ماه اهمیت ویژه‌ای دارد.
روزه‌داری طولانی‌مدت
سردرد یکی از عوارض ناشتایی طولانی‌مدت است که بر اثر نرسیدن قند به مغز یا کم‌آبی ایجاد می‌شود. روزه‌داری بیشتر از ۲۴ ساعت همچنین می‌تواند با ایجاد افت فشار باعث حس سبکی سر شود. بعضی‌ها هم بر اثر روزه دچار حالت تهوع، درد‌های شکمی یا ضعف می‌شوند. البته در زمان روزه‌داری رمضان احتمال بروز این عوارض بسیار کم است، مگر اینکه فرد دچار اختلال زمینه‌ای باشد. عوارضی مثل نارسایی کلیه، ورم پا، نامنظمی ضربان قلب، کم‌خونی، اختلالات عادت ماهانه، کمبود ویتامین‌ها، ریزش مو و... هم معمولا در روزه‌داری‌های بیشتر از ۲۴ ساعت ایجاد می‌شوند.
روزه در افراد سالم هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند
روزه‌داری در افراد سالم هیچ مشکلی ایجاد نمی‌کند، زیرا مکانیسم‌های دفاعی بدن، محدودیت‌های ایجادشده، کمبود مواد قندی و... را اصلاح خواهند کرد. علاوه بر این، تغییراتی که طی روزه‌داری رمضان در بدن ایجاد می‌شوند همگی با افطار کردن معکوس خواهند شد. مکانیسم‌های دفاعی بدن همیشه سعی می‌کنند خود را به‌تدریج با شرایط موجود برای حیات مثل میزان آب و غذای مصرفی وفق دهند. به همین دلیل است که ابتدای ماه رمضان، روزه‌داری سخت‌تر و اواخر این ماه آسان‌تر است. درواقع، بدن به این شرایط عادت می‌کند و سطح تحمل گرسنگی و تشنگی را بالا می‌برد.
افت قند خون در رمضان خودبه‌خود جبران می‌شود
گلوکز –قند- و چربی دو منبع اصلی انرژی در بدن هستند. هنگام غذا خوردن هورمونی به نام انسولین، گلوکز دریافتی را جذب سلول‌های بدن مثل سلول‌های چربی و ماهیچه‌ها می‌کند. قند اضافی هم به صورت گلیکوژن در کبد ذخیره می‌شود. در روزه‌داری طی ۶ تا ۲۴ ساعت اول، سطح هورمون انسولین کاهش پیدا می‌کند. درواقع، مکانیسم دفاعی بدن با این عمل از افت قند خون جلوگیری خواهد کرد. با پایین آمدن سطح انسولین، بدن به گلیکوژن یا همان گلوکز ذخیره‌شده در کبد اجازه دسترسی پیدا می‌کند. گلیکوژن تقریبا تا ۲۴ ساعت اول روزه‌داری مصرف می‌شود و قند مورد نیاز بدن را تامین می‌کند. با مصرف وعده افطاری هم ذخایر آن دوباره در کبد جایگزین می‌شود.
کاهش وزن در روز‌های اول رمضان ناشی از دفع آب و نمک است
انسولین به حفظ آب و نمک در بدن کمک می‌کند. درنتیجه پایین آمدن سطح انسولین طی روزه‌داری و همراه شدن آن با دفع ادرار باعث دفع مقادیر زیاد آب و نمک از بدن می‌شود. این موضوع هم خود منجر به کاهش وزن خواهد شد. به همین دلیل است که افراد در ۵ روز اول روزه‌داری حدود ۱ کیلوگرم وزن کم می‌کنند، اما باید توجه داشت این کاهش وزن به‌دلیل از دست دادن آب و نمک اتفاق افتاده، نه کالری و چربی؛ بنابراین فرد به‌راحتی با مصرف آب به وزن اولیه خود برمی‌گردد. یکی دیگر از آثار دفع آب و نمک از بدن طی روزه‌داری کاهش نسبی فشار خون است، به ویژه در افرادی که از داروی فشار خون هم استفاده می‌کنند. ضربان قلب هم در بعضی افراد براثر روزه‌داری تا حدودی بالا می‌رود.
روزه تاثیری بر هورمون تیرویید نمی‌گذارد
میزان ترشح سایر هورمون‌ها مثل هورمون تیرویید، هورمون رشد و... فقط در صورتی تغییر می‌کند که روزه‌داری بیشتر از ۵ روز طول بکشد، درنتیجه هورمون‌های بدن به جز انسولین در ماه رمضان تغییر قابل‌توجهی پیدا نمی‌کنند. حتی الکترولیت‌هایی مثل سدیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر و زینک هم طی ۱۲ تا ۱۶ ساعت ناشتایی دچار تغییرات قابل‌ملاحظه‌ای نمی‌شوند. درنتیجه می‌توان گفت روزه‌داری در ماه رمضان آسیبی به بدن وارد نمی‌کند. البته به شرطی که فرد سالم باشد. افراد مبتلا به بیماری‌های خاص یا بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت ممکن است با روزه‌داری دچار عارضه شوند. همچنین اگر فرد به سنگ کلیه مبتلا باشد، با گرفتن روزه با افزایش خطر سنگ‌سازی مواجه می‌شود؛ بنابراین لازم است این افراد حتما قبل از اقدام به روزه با پزشک خود مشورت داشته باشند.
روزه‌داری کوتاه‌مدت
اگر زمان ناشتایی و روزه‌داری بیشتر از ۲۴ ساعت طول بکشد، فرایند گلوکونئوژنز اتفاق می‌افتد. در این فرایند، کبد اسید‌های آمینه را به قند تبدیل می‌کند. اگر هم روزه‌داری بیشتر از ۲ تا ۳ روز ادامه یابد، فرایند کتوزیس اتفاق می‌افتد که ناشی از شکسته شدن لیپید‌ها یا چربی‌هاست. درواقع، اگر بدن از مواد غذایی، کربوهیدرات کافی دریافت نکند برای تامین انرژی سلول‌ها ذخایر چربی را می‌سوزاند. در این فرایند ماده‌ای به نام کتون ساخته می‌شود که تجمع آن در بدن می‌تواند مضر باشد و باعث کم‌آبی و به هم خوردن تعادل مواد شیمیایی خون شود. البته باید توجه داشت هیچ‌یک از این تغییرات در روزه‌داری‌های ماه رمضان مطرح نیست، زیرا در این ماه روزه فقط ۱۲ تا ۱۶ ساعت طول می‌کشد. روزه‌داری‌های بالای ۲ تا ۳ روز با خطر اختلالات انعقادی و کاهش سیستم ایمنی بدن و گلبول‌های دفاعی سفید مثل لنفوسیت‌ها هم همراه است.
کم‌آبی در ماه رمضان مختصر و بی‌خطر است
کمبود آب در روزه‌داری رمضان بسیار مختصر است و در یک فرد سالم هیچ یک از مکانیسم‌های بدن را دچار اختلال نخواهد کرد. فقط ممکن است باعث علایمی مانند خشکی دهان، خستگی، خواب‌آلودگی، عدم تمرکز، خشکی پوست، سردرد، سرگیجه، یبوست و کاهش اشک شود. بدن انسان از حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد آب تشکیل شده است. حال اگر ۱ تا ۲ درصد از این آب در بدن کاهش پیدا کند، فرد دچار احساس تشنگی و علایم کم‌آبی می‌شود. شاید بپرسید این میزان آب چگونه از بدن دفع می‌شود؟ یک فرد سالم و بالغ در آب و هوای معمولی، روزانه حدود ۵۰۰ سی‌سی آب از طریق پوست، حدود ۲۰۰ سی‌سی از طریق مدفوع و تقریبا ۴۰۰ سی‌سی از راه تنفس دفع می‌کند. دفع آب از طریق ادرار هم معمولا روزانه بین ۵۰۰ تا ۷۵۰ سی‌سی است. روی هم رفته بدن انسان در روز حدود ۲ لیتر آب از دست می‌دهد. به همین دلیل است که توصیه می‌شود افراد هر روز ۲ لیتر آب بنوشند. در ماه رمضان هم این میزان آب باید بین افطار تا سحر مصرف شود.
