اعضای کارگروه «هواشناسی و کمیته آب» کارگروه نیروی «دولت سایه» و چندی از اساتید دانشگاه در نشستی با حضور سعید جلیلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام به بررسی وضعیت سیلاب های اخیر در چند استان کشور پرداخته و نقطه نظرات تخصصی خود را در این باره ارائه دادند.
در ابتدای این جلسه پروین غفاریان پژوهشگر علوم جوی و عضو کارگروه "هواشناسی، اقلیم و اقیانوس شناسی" درخصوص شرایط جوی و منشاء بارش های اخیر در کشور گفت: منبع رطوبتی اولین سامانه‌ای که در 29 اسفند باعث بارش در دو استان مازندران و گلستان شد، دریای خزر بود که الگوی آن جز موارد نادر بوده است. دومین سامانه نیز به علت فشار کم در جنوب مدیترانه و شمال دریای سرخ باعث شد تا رطوبت بسیار زیادی از سمت اقیانوس هند وارد کشور شود.
وی درخصوص علل وقوع سیلاب های اخیر براساس شاخصه های هواشناسی افزود: در زمان گذر از فصل سرما به گرما و به علت تضاد دمایی امکان بارش های شدید یک موضوع طبیعی بوده که این سامانه با توجه به سابقه الگویی خود در خاورمیانه که موسوم به سامانه «سودانی» است، در گذشته نیز باعث بارش های شدید در جنوب و جنوبغرب کشور شده بود و از این جهت قابل پیش بینی بوده و الگو های آن به وضوح قابل رویت بوده است. طول عمر این سامانه ها نیز از یک روز تا هفت روز متغیر است و حتی ممکن است تا دو هفته نیز دوام داشته باشند.
در ادامه‌ی این نشست بر سر فرضیه های احتمالی نظیر تغییر اقلیم به عنوان علت کثرت بارش های اخیر نیز مباحثه میان اعضای دو کارگروه صورت گرفت که دکتر زمانیان، مسئول کارگروه هواشناسی و اقلیم دولت سایه در این باره گفت: از نظر کارگروه، تغییر اقلیم صورت نگرفته است.
جدی نگرفتن هشدار های هواشناسی توسط دستگاه های اجرایی و مردم مبحثی بود که حبیب رستمی عضو هیئت علمی جهاد دانشگاهی دانشگاه شریف به طرح آن پرداخت. در تکمیل این سخنان، زمانیان به عنوان رئیس سابق سازمان هواشناسی ضعف سیستم های پیش بینی کمیتی هواشناسی کشور در مقایسه با دانش روز دنیا و همچنین ضعف نیروی انسانی در این حوزه را یکی دیگر از عواملی عنوان کرد که در رابطه مستقیم با دقت هشدارهای هواشناسی است.
حجت میان آبادی عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس تعیین مدیر راهبردی سیلاب در سطح ملی را یک ضرورت در کشور دانست و خاطر نشان کرد: تغییر دادن و سیال بودن مدیریت کلان سیلاب در برهه های مختلف زمانی میان وزارتخانه های کشور، راه، نیرو و یا ستاد بحران، باعث سردرگمی شده است. راه حل درست آنست که اولا مدیر راهبردی سیلاب و یا خشکسالی به طور مشخص، تعیین گردد و ثانیا به جای «مقابله» با سیل و خشکسالی با تشکیل ستادهایی مانند ستاد مقابله با سیل، به «مدیریت» این پدیده ها پرداخت؛ چنانچکه یک کنفرانس جهانی نیز در این باره برگزار شد که نام آن «از مقابله با سیل تا مدیریت آن» بود.
این استاد دانشگاه افزود: سومین مسئله ای که باید به آن توجه داشت نیز آنست که مدیریت این قبیل مسائل نیازمند طراحی فرایند است ولی متاسفانه در کشور ما به چشم پروژه به آنها نگاه میشود.
وی تصریح داشت: از لحاظ ساختارهای سیاست گذاری نیز، پیشگیری از مشکلات مربوط به سیل و خشکسالی بیش از آنکه الزامات فنی و مهندسی داشته باشد نیاز به توجه درخصوص ابعاد طبیعی و انسانی آن دارد.
میان آبادی در توضیح این سخن خود گفت: در گذشته هلند و انگلیس در شرایط مشابهی نسبت به میزلن بارش ها و دانش فنی مواجهه با سیلاب های ناشی آن بودند اما اتحادیه اروپا با مطالعه و مقایسه میان این دو کشور به این نتیجه رسید که اگر مشکلات انگلیس در مواجهه با سیلاب ها بیشتر است به علت مباحث مربوط به جامعه آنجاست وگرنه به لحاظ فنی و مهندسی هر دوی این کشور ها در وضعیت برابر نسبت به مدیریت سیلاب قرار داشتند.
علی محمدرضایی، از کارشناسان حوزه هواشناسی، سازمان هواشناسی را بخشی از مدیریت بحران دانست و عنوان کرد: تجربه نشان داده است که تفاوت قوت عملکرد ادارات هواشناسی در استان های مختلف، خود باعث تفاوت عملکرد در مواجهه با مشکلاتی نظیر سیلاب شده است. به همین خاطر تقویت ایستگاه های استانی ذیل سازمان هواشناسی نیز یکی از اولویت ها جهت ارتقاء کیفی پیش بینی هاست.
در ادامه این نشست، علی سلاجقه، استاد دانشگاه تهران توجه ناکافی به مسئله آبخیزداری در مدیریت منابع آبی کشور در درازمدت را یکی از عوامل گرفتاری مسئولان اجرایی در مدیریت سیلاب ها دانست و عنوان کرد: استراتژی کلان کشور در مدیریت منابع دچار خطا بوده است. چرا باید ظرفیت سدهای مورد نیاز ما و حجم مفید آنها در مواقع اینچنینی تمام شود تا برای مدیریت بحران، مجبور به تخلیه آنها شویم؟ علت آن است که توجه به راه‌حل هایی نظیر آبخیزداری و حوزه های آبخیز در مدیریت منابع آبی ناکافی بوده است.
وی همچنین با انتقاد از رسانه های جمعی در عدم پوشش اخبار کارشناسی حول سیلاب های اخیر، گفت: در حادثه اخیر سیلاب، بسیاری از افرادی که کارشناس نبودند نسبت به منشاء سیلاب ها اظهار نظر داشتند و اخبار آنها پوشش داده میشد اما متاسفانه کمتر از متخصصان حوزه منابع طبیعی استفاده شد که جای تاسف دارد. برخی سخن از لایه روبی به میان آوردند اما مقام معظم رهبری به درستی به آبخیزداری و جنگلداری حول این سیلاب ها اشاره کردند.
سلاجقه اظهار داشت: استفاده صحیح از راه‌حل ها و تعیین درست سهم سد ها و آبخیزداری در مدیریت منابع میتوانست هم مانع خشکسالی گردد و هم مانع وقوع سیلاب های ویرانگر؛ پس در نظرگرفتن حوزه آبخیز به عنوان یک سیستم پویا و داینامیک یک ضرورت است و باید توجه داشت که نسبت به سدسازی دچار افراط و تفریط نشویم و ما هم معتقدیم که باید به هر دوی این راه‌حل ها به صورت توامان نگریست. حکمرانی حوزه آبخیز و توجه به اصالت طبیعت امروزه در دنیا مورد اتفاق است و پایداری اکوسیستم را تقویت میکند.
هدایت فهمی از اعضای کمیته آب کارگروه نیرو اقدامات نظیر آبخیزداری را در حوزه اقدامات نرم در مدیریت آب تلقی کرد و اذعان داشت: مدیریت ریسک و خطرپذیری در کنار مدیریت بحران یکی از احتیاجات ما در مواجهه با شرایط اضطراری است. همچنین در کشوری که همواره ممکن است در خطر وقوع سیلاب قرار گیرد نیاز است تا بیمه سیل در آن پیگیری گردد.
وی افزود: وقتی ما رودخانه، یعنی خانه‌ی رود را اشغال میکنیم، آن سیستم طبیعی نیز پاسخ خود را با حادثه به ما نشان میدهد. اگرچه حوادثی مانند سیل شیراز قابل پیشگیری بود اما باید توجه داشت که در تمام دنیا نیز همه‌ی مشکلات ناشی از پدیده های طبیعی قابل پیشگیری تام نیست و همانطور که سایرین گفتند به جای مقابله با آنها باید به مدیریت شان پرداخت.
فهمی، کانال های انتقالی از سدها در مواقع اضطراری، مدیریت بهینه ی آب های آزاد شده از سد ها جهت افزایش منابع زیرزمینی و ایجاد سیستم تاخیری در سازه سد های آتی را از جمله اقدامات زیرساختی مهمی دانست که باید انجام شود.
فرود شریفی از اعضای کمیته آب با اشاره به این واقعیت که سال گذشته یکی از کم آب ترین سالها در 50 سال گذشته بوده و امسال شاهد یکی از پرآب ترین سالها در کشور بوده ایم، خشکسالی دوره ای در ایران را رد کرد و آن را خشکسالی نسبی در مناطق مختلف نامید.
وی همچنین تبدیل معاونت آبخیزداری در وزارت نیرو به یک معاونت در سازمان جنگلداری و مراتع را نمونه ای از تضعیف این روش از مدیریت منابع آبی دانست که به اشتباه در سیاست های اجرایی کشور رخ داده است.
فرود شریفی با انتقاد از برخی اظهارنظر های غیرکارشناسانه توسط مسئولین تصریح داشت: برخی از مسئولان عنوان کردند که ما به سدسازی اجحاف کردیم اما واقعیت آنست که ما در کشور به اندازه کافی سد داریم و اگر این تعداد را دو برابر هم کنیم باز هم در مواقع مشابه دچار همین مشکلات میشویم چرا که راه حل، ساخت سدهای بیشتر با هزینه های گزاف نیست و باید از راه‌حل های دیگری نظیر آبخیزداری که تقریبا به فراموشی سپرده شده است، استفاده کنیم. باید از حرفهای عوامفریبانه دست کشید و به راه حل های کارشناسی روی آورد.
ضیاءالدین شعاعی، عضو دیگر از کمیته آب عنوان کرد: تعیین دقیق تر میزان بارش در پیش بینی ها، پیگیری ها در حوزه های مختلف با توجه به جنس زمین را میتواند نسبت به وقوع سیلاب و یا آب گرفتگی تسهیل نماید. روی آوردن به ساخت سدهای متعدد کوچک به جای یک سد بزرگ نیز از مواردی است که میتواند مدیریت را به نسبت خوبی راحت تر نماید. مدیریت روان آب ها با استفاده از حوزه های آبخیز و آبخوان داری مسئله ای است که با رودربایستی در کشور مطرح میگردد و تنها کسی که با صدای بلند آن را مطرح کرد، مقام معظم رهبری بود تا توجه ها به این نوع از راه‌حل ها نیز جلب گردد و دانست که در کنار سدسازی میتوان از کمک آبخیزداری نیز بهره‌مند شد.
لزوم یا عدم لزوم ایجاد ساختار جدید شورایعالی آب جهت مدیریت جامع نیز از جمله مسائلی بود که اعضای حاضر در جلسه به بررسی آن پرداختند. شعاعی وجود نهاد نظارت کننده بر عملکرد بخش های مختلف در بحث مدیریت آب کشور که از وزارتخانه ها مستقل باشد را یک ضرورت خواند و گفت: بسیار تلاش کردیم که دبیرخانه این شورایعالی زیر نظر هیچ یک از وزارتخانه ها نبوده و اعضای آن مستقل انتخاب شوند.
وی همچنین از این موضوع که سازمان مدیریت بحران کشور زیر نظر وزارت کشور است انتقاد کرد و اذعان داشت: در اوایل انقلاب قرار بود مدیریت بحران ها تحت فرماندهی کل قوا یعنی حضرت امام(ره) اجرا شود اما متاسفانه سازمان آن را ذیل یک وزارتخانه تعریف و تاسیس نمودند.
سینی ساز از کارشناسان و اعضای کمیته آب نیز ابراز داشت که میتوان با هزینه ای در حدود یک چند دهم ساخت سد به تقویت پوشش های گیاهی در بالادست سدها پرداخت تا در مواقع ضروری همچون امروز که مخازن و ظرفیت سدها رو به تهدید است به کمک بیاید.
وی افزود: آبخیزداری حتی به بهای آنکه مقداری از ظرفیت سدها را کاهش بدهد، میتواند به درگیر کردن ظرفیت های مردم در رونق کشاورزی نیز کمک نماید. ایجاد پوشش گیاهی هم در مقابله با سیل، هم در رونق کشاورزی یک راه حل قابل پیگیری است.
لزوم جلوگیری قاطعانه از برداشت جنگل های آذربایجان، ارسباران، زاگرس و ... این چوب مورد نیاز کشور از طرق دیگر مسئله ای بود که محمدی از کارشناسان حوزه کشاورزی آن را از عوامل پیشگیری از سیلاب ها دانست.
همچنین لزوم بهره‌مندی از دانشجویان محصل در حوزه های مربوطه و جدی تر گرفتن استفاده از تجربیات و تحقیقات دانشگاهیان جهت کاهش خسارات مسئله ای بود که مورد اتفاق اساتید حاضر در این نشست بود.
همچنین در انتهای این نشست، سعید جلیلی با اشاره به وجود پدیده کم آبی توامان با وقوع سیل در نقاط مختلف کشور، مسئله مدیریت صحیح منابع آبی کشور را حائز اولویت اصلی دانست و گفت: اینکه بگوییم در کشور هم مشکل کم آبی داریم و هم مشکل سیلاب، منطقی نیست. باید به مسئله کم آبی از یک طرف و مسئله وقوع سیل از طرفی دیگر به صورت یکپارچه و ذیل موضوع مدیریت منابع آبی نگریست و این دو را با هم مدیریت کرد.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در ادامه افزود: موضوع آب یک مسئله فرابخشی و چند جانبه است. کارشناسان حوزه های مرتبط با آب میتوانند ضمن تدوین بحث های کارشناسی در قالب سیاست های اجرایی، اقدام به طراحی فرایند های مدیریت منابع آب کشور نمایند؛ به گونه‌ای که سهم بخش ها و دستگاه های مختلف در آن مشخص شود. آنجاست که برای مثال سهم آبخیزداری یا سدسازی و مباحث مربوط به پوشش های گیاهی و جنگلداری تعریف میگردد و در کنار آن وزارتخانه های درگیر با مدیریت آب نیز میتوانند نقش خود را به درستی ایفا کنند.
وی در توضیح سخنان خود گفت: برای مدیریت صحیح آب می‌بایست ابتدا سهم دستگاه‌های مختلف نظیر وزرات نیرو، وزارت کشاورزی و یا سازمان هواشناسی نیز به درستی تعریف شده باشد.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام با اشاره به تغییر نظر برخی مسئولان سابق اجرایی کشور درخصوص نسبت سهم دهی به سدسازی و آبخیزداری در مدیریت منابع آبی کشور، تصریح کرد: بازنگری در سیاست ها با توجه به هزینه های که بابت آنها داده میشود و بازتعریف سهم بخش های گوناگون به شکل فرایندی یک مسئله جدی برای مدیریت بهتر منابع کشور نظیر آب، استفاده بهینه از نعمت های خدادادی و نگاه رو به جلو با توجه به شعار سال یعنی «رونق تولید» جهت استفاده از فرصت استحصال آب در حوزه هایی نظیر کشاورزی است.
وی همچنین تقویت سیستم هشدار از سوی سازمان های ذی مسئولیت را نیز از جمله موارد ضروری جهت آمادگی دستگاه های مختلف کشور در مواجهه با پدیده های طبیعی دانست.
