تسویه ارزی، وصله‌ی ناجور مصوبه عرضه نفت در بورس

کارشناسان معتقدند که عرضه نفت در بورس و استفاده از توانمندی بخش خصوصی در صادرات نفت جدی‌ترین گزینه موجود برای دور زدن تحریم‌های نفتی است که ضروری است وزارت نفت اقدامات لازم را برای پیاده‌سازی این طرح انجام دهد.

سرانجام و پس از فراز و نشیب‌های فراوان و بعد از گذشت 7 سال از آخرین فروش بخشی از محموله‌های نفت ایران در بورس، مجددا شورای عالی هماهنگی اقتصادی با امضای رئیس جمهور عرضه­ نفت را در رینگ خارجی بورس تصویب کرد که برای اجرایی شدن آن باید از مراحل اداری عبور کند. در این راستا محسن خدابخش، مدیر نظارت بر بازارهای سازمان بورس گفت: «سازوکار اجرایی عرضه نفت در بورس باید در وزارت نفت تهیه و ابلاغ شود. مکانیزم ­هایی باید بعد از این مصوبه چیده شود و زمینه­ های آن فراهم شود».

سازوکار عرضه نفت در بورس هنوز اما و اگرهای زیادی دارد و لازم است بستر لازم برای اجرای موفق این طرح فراهم شود. به طور کلی توانمندی بخش خصوصی و آمادگی زیرساخت بورس انرژی دو المان تاثیرگذار در میزان موفقیت این طرح است. در نتیجه ضرورت دارد که وزارت نفت با تسهیل شرایط برای بخش خصوصی و سازمان بورس در مسیر تحقق اهداف این راهکار برای مقابله با تحریم‌های نفتی قدم بردارد.

* تسویه ارزی سنگی بزرگ در مقابل بخش خصوصی

یکی از چالش‌های موجود در سازوکار بورس نفت ناظر به چگونگی عرضه‌ی نفت و چگونگی تسویه آن (ریالی یا ارزی) است. در این راستا شورای عالی هماهنگی اقتصادی با هدف متنوع‌سازی روش‌های فروش نفت، طرح عرضه نفت خام در رینگ صادراتی بورس انرژی در داخل کشور به صورت ارزی را تصویب کرد. پس از انتشار این خبر مدیر نظارت بر بازارهای سازمان بورس با بیان اینکه سپرده‌گذاری در بورس دارای تضمین محکم قانونی است، اظهار داشت: «در ابتدا سازوکار تسویه باید به صورت ریالی شروع شود و بعد از آمدن مصوبه، سازوکارهای تسویه ارزی مشخص و در مرحله اجرا قرار گیرد». اما وزیر نفت در مراسم افتتاح نمایشگاه ایران پلاست صحبت دیگری را مطرح کرد و گفت: «قرار است 20 درصد ریالی، 80 درصد ارزی، عرضه شود ولی در مقداری محدود تا وضعیت را بسنجیم و ارزیابی کنیم».

 در این راستا عبدالعظیم ملایی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل معتقد است که اجرای سازوکار تسویه ارزی در بورس تبعات منفی جدی در پی خواهد داشت. وی افزود: «در بانکداری بین‌المللی ما از سوئیفت استفاده می‌کنیم در نتیجه تراکنش های ما قابل رصد است. در صورت اجرای تسویه ارزی و انتقال ارز به حساب های ارزی بانک مرکزی و شرکت ملی نفت علاوه بر اینکه درآمد ارزی حاصل از فروش نفت بلوکه می‌شود؛ شناسایی و تحریم پذیری بخش خصوصی نیز محتمل است».

در هر صورت مشکل تسویه­ ارزی این است که کار عرضه نفت در بورس را در عملیات بانکی گره می‌زند. صادق مردانی کارشناس حوزه­ انرژی، با اشاره به اینکه  باز کردن حساب و فعالیت ارزی اکنون ضمانت اجرایی ندارد، می‌گوید: «باتوجه به مصوبه اخیر شورای عالی هماهنگی اقتصادی، خریدار باید ارز به حساب معرفی شده بریزد. وقتی که مراکز دولتی ما با این پشتوانه و توانایی‌های مالی و سیاسی، در باز کردن حساب و انجام فعالیت­های بانکی با مشکل مواجه هستند بخش خصوصی ما هم قطعاً نمی­تواند در این حوزه فعال باشد». در نتیجه به نظر می‌رسد که تسویه ارزی مانعی جدی در مسیر تحقق اهداف این راهکار است.

* بورس انرژی برای عرضه نفت آمادگی کامل دارد

یکی از ایرادات مطرح شده ناظر به زیرساخت‌های بورس انرژی است. در واقع منتقدان عرضه نفت در بورس معتقدند که شرکت سپرده ­گذاری بورس که واسطه­ تسویه میان خریدار و فروشنده است پیش‌تر مورد تأیید بانک مرکزی قرار نگرفته است. در این راستا سید علی حسینی مدیرعامل بورس انرژی گفت: « بورس به لحاظ ظرفیت عملیاتی مشکلی برای انجام این کار ندارد منتهی سایر شرایطی که عمدتاً در اختیار وزارت نفت است بعضاً شبکه­ بانکی است، آن‌ها هم ملاک موفقیت این کار است».

اما برخی نمایندگان مجلس نظر مساعدی درباره­ راه ­اندازی بورس نفت ندارند. جلال میرزایی عضو کمیسیون انرژی با اشاره به اینکه در مورد طرح عرضه نفت در بورس با این کمیسیون مشورتی صورت نگرفته، گفت: «ما در خصوصی­ سازی در این سال­ها موفق نبودیم. چه تضمینی وجود دارد که پول نفتی که با تخفیف زیاد به بخش خصوصی داده شده به خزانه­ دولت واریز شود؟» مدیر­عامل بورس انرژی البته این موضوع را رد کرده و می­ گوید: «معاملات در بورس یک معاملات شفاف است. ما هر معامله را با 22 ویژگی در لحظه در سایت­ های خودمان اطلاع رسانی می­ کنیم که قطعاً هیچ سازوکار دیگری چنین شفافیتی ندارد. قضاوت یک شخص در بیرون چون  از سازوکارهای بورس و رقابت و حراج اطلاع کافی ندارد، قضاوت سطحی و ناصحیحی است».

 محسن خدابخش، مدیریت نظارت بر بازارهای سازمان بورس می­ گوید: «معاملات جدیدی قرار است شکل بگیرد که قطعاً ریزه کاری هایی خواهد داشت و عرضه کننده و متقاضی ملاحظاتی را خواهند داشت و حتی ممکن است ایرادات این کار در زمان اجرایی شدن آن مشخص و رفع بشود». همچنین محمد صالحی‌فر، رئیس اداره بازار فرآورده های هیدروکربوری بورس انرژی با اشاره به قابلیت‌های بورس اظهار داشت: «بورس انرژی آمادگی لازم برای معاملات محموله‌های نفتی را دارد. در بورس انرژی قابلیت‌هایی وجود دارد که تاکنون از آن غفلت شده است. درباره عرضه نفت خام، بورس انرژی امکان فراهم نمودن شرایط را دارد امکان عرضه در ابعاد کوچک و بزرگ محموله‌های نفتی را دارد».

در مجموع به نظر می‌رسد اجرای تسویه ارزی عملا باعث می‌شود که بخش خصوصی که یکی از دو نهاد تاثیرگذار در موفقیت این راهکار است با چالش‌هایی جدی مواجه شود و علیرغم آمادگی زیرساخت‌های بورس و تمایل و توانمندی بخش خصوصی برای ورود به بازار نفت این طرح مجددا با شکست مواجه شود. کارشناسان معتقدند همکاری ضعیف برخی از مدیران نفتی در سال­های گذشته یکی از موانع پیاده‌سازی عرضه ریالی نفت در بورس است. سازوکاری که اگر اشکالات آن برطرف شود و بسترسازی‌های لازم ایجاد شود می­تواند بخش خصوصی را در بازاریابی و درآمد ارزی بین ­المللی نفت به خدمت گرفته و خنثی­ کننده­ برخی تلاش­ها برای محصور کردن بازار نفتی ایران باشد.