معضل بیکاری طی چند سال اخیر به یکی از اساسی ترین مشکلات در اقتصاد ایران تبدیل شده است. آمارها نشان می‌دهد در ایران حدود سه میلیون نفر بیکار وجود دارد که اگر تعریف درستی از مفهوم اشتغال در نظر بگیریم، این رقم به شدت افزایش پیدا می‌کند. کارشناسان راه‌حل‌های زیادی برای جبران بحران بیکاری ارائه می‌دهند که یکی از این راه‌ها اعزام نیروی کار ایرانی به خارج است؛ راه‌حلی که در سال های نه چندان دور از آن استفاده کردیم. لازمه اعزام نیروی کار ایرانی به کشور های خارجی ایجاد روابط دیپلماسی مطلوب است. در حال حاضر کشورهایی که می‌توانیم نیروی کار کشورمان را به آنها اعزام کنیم کشور های منطقه هستند که رابطه خوبی با برخی از آنها نداریم. اگر بتوانیم این مانع را از سر راه اشتغال کشور برداریم، امید می‌رود بتوانیم معضل بیکاری را تا حدودی ریشه کن کنیم. علی دینی ترکمانی در گفت‌وگویی ملاحظات این اقدام را بررسی می‌کند.
در حال حاضر یکی از اصلی ترین مشکلات کشورمان ایجاد اشتغال است. در حال حاضر وضعیت اشتغال در کشورمان به چه صورت است؟
اقتصاد ایران درگیر بحران بیکاری است. بر اساس آمار رسمی بین دو میلیون و۸۰۰ هزار تا سه میلیون نفر بیکار در کشورمان وجود دارد. البته اگر تعریف درستی از مفهوم شاغل بودن در نظر بگیریم، قطعا این آمار افزایش پیدا می‌کند. اگر یک تعریف واقع‌بینانه مدنظر داشته باشیم، به این معنا که هر فردی صرف نظر از ساعت کاری درآمد خوبی به دست می‌آورد یا خیر، یا اینکه آیا درآمد دریافتی، زندگی کارگر یا کارمند را تامین می‌کند، رقم بیکاری بسیار بیشتر از ۱۱ درصدی خواهد شد که اعلام می‌شود. وجه مشخصه کار در ایران این است که تعداد فارغ التحصیلان دانشگاهی بیکار در ایران بالای ۲۰ درصد است و به رقم ۲۴ درصد هم می‌رسد. دلیل این مساله هم این است که در سال‌های گذشته با جذب متقاضیان بازار کار در سیستم آموزش عالی به نوعی بیکاری را به تعویق انداخته ایم. هم‌اکنون که نیروی کار فارغ التحصیل شده و از دانشگاه خارج می‌شود، ما مشکل بیکاری شدید در فارغ التحصیلان دانشگاهی را مشاهده می‌کنیم. در علت یابی این مساله می‌توان گفت از یک طرف با یک انفجار جمعیت در دهه ۶۰ مواجه بودیم و متناسب با آن، نتوانستیم به اندازه کافی سرمایه‌گذاری کنیم. نکته دیگر این است که اگر بر مبنای سرپرست خانوارها هم در نظر بگیریم که شاغل یا بیکار هستند تقریبا ۲۲ درصد از سرپرست خانوارها بیکار بوده و تقریبا چهار درصد خانوارها دارای دو عضو شاغل هستند و تقریبا پنج درصد هم دارای سه عضو و بیشتر شاغل هستند. به نظر می‌رسد این معیار برای برآورد شرایط بیکاری و وضعیت رفاه اجتماعی کارآمد تر از دیگر معیار هاست. رقمی حدود ۲۲ درصد خانوارها دارای سرپرست بیکار هستند یا هیچ عضو شاغلی ندارند. در حالی که اگر به تفکیک خانوار ها بیکاری را محاسبه کنیم، رقم روشن تری از وضعیت در اشتغال کشور به دست می‌آید.
کارشناسان اعلام می‌کنند یکی از را های برون رفت از بحران بیکاری اعزام نیروی کار مازاد به خارج از کشور است. آیا به نظر شما اکنون شرایط مناسبی برای اعزام نیروی مازاد وجود دارد؟
هر سال حدود ۸۰۰ هزار نفر نیروی کاری وارد بازار کار می‌شوند و در بهترین حالت می‌توان ۵۰۰ هزار نفر نیرو جذب کرد. یعنی تعداد زیادی از نیروی موجود در بازار کار بازنشسته می‌شوند و این افراد کنونی جایگزین آنها می‌شوند و بخشی دیگر در پروژه‌ها و فعالیت‌های جدید جذب می‌شوند. بنابراین در بهترین حالت باید انتظار داشته باشیم حدود ۳۰۰ هزار نفر به میزان بیکاران اضافه شوند. اگر الان سه میلیون نفر بیکار وجود دارد، باید انتظار داشته باشیم این عدد طی سه سال آینده به چهار میلیون نفر برسد. باید توجه داشت که این پیش بینی ها برای بهترین حالت ممکن است. یک سناریو می‌تواند این باشد که ۳۰۰ هزار نفر جذب بازار کار شوند و ۵۰۰ هزار نفر به جمع بیکاران اضافه شوند. در نتیجه برای اینکه بتوانیم بازار کار را تعدیل کنیم قدرت مانور بالایی نداریم. یکی از راهکار‌ها این است که بخشی از نیروی کار را که از تحصیلات دانشگاهی برخوردارند و از لحاظ مهارت های دانشگاهی در سطح خوبی قرار دارند به کشور های دیگر منتقل کنیم. این کشورها یا کشور های منطقه هستند یا کشور های اروپایی، استرالیا، ژاپن و امریکا. باید توجه داشت که در این صورت دو مشکل وجود دارد. یکی مشکل بحران اقتصاد جهانی است که باعث شد بیکاری افزایش پیدا کند، از جمله ژاپن که زمانی نیروی کار ایرانی به این کشور اعزام می‌شد. ژاپن در آن زمان در دوره رشد و شکوفایی اقتصادی قرار داشت، اما در ۱۵ سال اخیر اقتصاد ژاپن در رکود به سر می‌برد. نه تنها ژاپن بلکه اقتصاد بسیاری از کشور های اروپایی از سال ۲۰۰۸ با بحران های عمیقی رو به رو شد. کشور های منطقه هم مانند عربستان و امارات به نیروی کار احتیاج دارند، اما عمدتا هند و پاکستان و اندونزی نیروی کار آنها را تامین می‌کنند.
باتوجه به اینکه کشور های اروپایی و آمریکایی خود در بحران های زیادی قرار دارند، کشور های منطقه به نیروی کار نیاز دارند، اما از ایران این نیروی کار را تامین نمی‌کنند. به نظر شما علت اینکه در این کشورها نیروی کار ایرانی پذیرفته نمی‌شود چیست؟
علت این مساله به تنش های سیاسی مربوط می‌شود که به هر حال به اشکال مختلف وجود داشته و به صورت سازمان یافته نتوانسته ایم نیروی کار خود را صادر کنیم. حتی کشور هایی مانند آلمان از طریق ترکیه بخش زیادی از نیروی کار خود را تامین کرده است. در فرانسه نیز بخش زیادی از نیروی کار الجزایری هستند. این مساله به روابط سیاسی مساعدی که بین این کشور ها وجود داشته مربوط می‌شود. متاسفانه ایران با مشکل روابط سیاسی و دیپلماتیک مواجه است. به همین دلیل هم به جای اینکه نیروی کار به نسبت با کیفیت متوسط برود عمدتا این کشورها توانسته اند نیروی کار با کیفیت کشورمان را جذب کنند که از نظر توسعه‌ای ممکن است این مساله به ضرر کشورمان باشد. در حالی که در حال حاضر ما به این نیاز داریم که نیروی کار متوسط به خارج اعزام شود و به یک نیروی کار عالی تبدیل شود، اما متاسفانه بهترین نیروی کار خود را از دست داده ایم.
به نظر شما تنها مشکلی که مانع از اعزام نیروی کار ایرانی به خارج از کشور بوده، روابط نامطلوب دیپلماتیک بوده است؟ ایران از نظر دانش و تخصص نیروی کار مشکلی نداشته است؟
بله، تنها مانع اعزام نیروی کار ایرانی به کشور های خارجی مشکل روابط سیاسی و دیپلماسی صحیح است. تخصص و دانش نیروی کار ایرانی از نیروی کار پاکستانی ها و هندی کمتر نیست. برای نمونه، در دهه های گذشته بخشی از نیروی کار ساختمانی از شیراز و جنوب ایران به کویت اعزام می‌شده است اما بعد ها با مشکل مواجه شد. بخشی از نیروی کار کشور کویت از ایران تامین می‌شده است، اما رفته رفته این تامین نیروی کاهش پیدا کرده است یا بخشی از سرمایه جاری در اقتصاد امارات سرمایه ایرانی است. باید گفت این مسائل به تعاملات سازمان‌یافته در سطح دولت ها تبدیل نشده است. تصور می‌کنم اصلی ترین دلیل این مساله به تنش‌هایی که وجود دارد مربوط می‌شود. این تنش‌ها هرچه به جلو حرکت می‌کنیم اوج می‌گیرد.
