دنیا تصاویر خیره‌کننده‌ای از خروج نیروهای آمریکایی و همکاران افغانستانی‌شان از فرودگاه کابل مشاهده کرد. این تصاویر و فضاسازی‌های رسانه‌ای ذهن دنیا را به خود مشغول کرده و سؤالات زیادی را پیرامون چگونگی شکست آمریکا در افغانستان برای مردم به وجود آورده است. با وجود اینکه رسانه‌ها به ماجرای خروج آمریکا و متحدانش از افغانستان به‌طور مفصل پرداخته و آن را کامل پوشش داده‌اند اما هنوز مشخص نیست سرنوشت کسانی که از فرودگاه کابل فرار کرده و در آرزوی رسیدن به آمریکا، سوار هواپیماهای نظامی آمریکایی شده‌اند چه بوده است.
رسانه‌های جهان تا اینجا اطلاع دارند افراد مختلفی که سوار هواپیماهای نظامی آمریکا شدند، در برخی شهرها و پایگاه‌های آمریکا در کشورهای منطقه نظیر قطر یا در کشورهای اروپایی مثل آلمان از هواپیما پیاده شده و مشغول پروسه رسیدگی به پرونده مهاجرتی‌شان به آمریکا یا کشورهای دیگر هستند.
در آخرین روز ماه آگوست زمانی که جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا مأموریت ویژه خروج پناهندگان و نظامیان آمریکایی از افغانستان را «موفقیتی فوق‌العاده» خطاب کرد، دیپلمات‌های سرشناس آمریکایی و مقامات نظامی در دوحه قطر، ایمیلی را به مقامات آمریکایی فرستادند که در آن، موقعیت روزبه‌روز و وضعیت و شرایط حساس مهاجران در این کشور را برای مقامات آمریکایی تشریح می‌کرد. با وجود اینکه این گزارش‌ها بسیار حساس و مهم بوده، در عین حال به‌صورت غیرطبقه‌بندی‌شده در اختیار رسانه‌ها نیز قرار گرفته است. شرایط پناهجویان در دوحه آنطور که نیویورک‌تایمز گزارش داده و در گزارش مسؤولان قطری نیز آمده است، بشدت وخیم است. حدود ۱۵ هزار پناهجوی افغانستانی در آشیانه هواپیماها و در چادرهای بسیار کوچکی در پایگاه هوایی آمریکا در العبید مستقر شده‌اند؛ این پایگاه محلی برای استقرار نیروهای واحد ۳۷۹ ارتش آمریکا بوده است.
در بین مردمی که در چادرها زندگی می‌کنند، ۲۲۹ کودک نیز حضور دارند. مشکلات اجتماعی به‌وجودآمده برای این ۱۵ هزار نفر اما از چیزی که تصور می‌شد بدتر است؛ غیر از صف‌های طولانی‌مدت و گاه چندین ساعته برای استفاده از سرویس بهداشتی و همچنین دعوا بر سر گرفتن سهمیه غذا و آب، نوجوانان بویژه پسران نوجوان معمولاً کودکان کوچک‌تر را اذیت می‌کنند و همین مساله باعث درگیری‌های زیادی بین خانواده‌ها شده است. در عین حال سیستم درمانی نیز در این پایگاه بشدت ضعیف است و تعداد بسیار بالایی از زنان باردار نیز تحت نظر هستند که دسترسی مناسبی به غذا و آب ندارند.
این گزارش‌ها در واقع قطره‌ای از اطلاعاتی هستند که به‌صورت قطره‌چکانی هر روز درباره وضعیت پناهجویان افغان در کشورهای مختلف گزارش می‌شود. بی‌نظمی به‌وجود آمده برای ساماندهی پناهجویان افغان از آنجا نشأت می‌گیرد که ایالات متحده فکر می‌کرد ماه‌ها برای خارج کردن دیپلمات‌ها، نیروهای نظامی، نیروهای بهداشتی و همچنین مأموران امنیتی و دیگر کسانی که با آمریکا در افغانستان همکاری داشته‌اند، زمان دارد. با این حال زمانی که کابل تنها در عرض چند روز سقوط کرد و یک بسیج جهانی دیوانه‌وار در آخرین دقایق برای خروج افراد خارجی و همکاران‌شان از افغانستان به راه افتاد، دیگر هیچ‌چیز تحت کنترل نبود. بایدن و مشاورانش اعتقاد دارند خروج از کابل بعد از اینکه این شهر در روز ۱۵ آگوست به دست طالبان افتاد، خروجی موفقیت‌آمیز بوده است اما ایمیل‌های وزارت خارجه آمریکا و اسناد به‌دست آمده از بخش‌های بهداشت و خدمات انسانی، امنیت داخلی و دفاع و همچنین مصاحبه با مقامات و حامیان پناهندگان چیز دیگری را نشان می‌دهد.
پروازهای بی‌مجوز برای خارج کردن افغان‌های بی‌مدرک
چند ساعت پس از سخنرانی بایدن در روز سه‌شنبه گذشته که اعلام کرد در خروج آمریکا از افغانستان پیروزی بزرگی به دست آمده است، یک پرواز خصوصی از فرودگاه مزارشریف که چهارمین شهر بزرگ افغانستان است، به دوحه که یکی از ۱۰ پایگاه آمریکا در کشورهای منطقه است، انجام شد. این پرواز، قبل از این هیچ هشداری نداده بود و هماهنگی لازم با مسؤولان آمریکایی نیز انجام نشده بود و البته صدها نفر از افغانستانی‌ها در این پرواز حضور داشتند. مجوز ورود این پرواز به فرودگاه تحت کنترل آمریکا، توسط یکی از اعضای سابق ارتش آمریکا که شرکت حقوقی دارد، صادر شده بود و در این مجوز اصلاً اشاره نشده بود که آیا مسافران افغان حاضر در آن، حائز شرایط گرفتن ویزای آمریکا و حتی کمک ایالات‌متحده برای خروج‌شان از افغانستان هستند یا نه.
ایمیل‌های وزارت خارجه آمریکا نشان می‌دهد چندین پرواز دیگر نیز در همان روز بدون اینکه مجوزی برای فرود در این فرودگاه داشته باشند، وارد این پایگاه شده‌اند. فرماندهان نظامی آمریکا اعلام کردند ما هم‌اکنون ۳۰۰ افغانستانی را در فرودگاه دوحه داریم که هیچ جایی برای رفتن ندارند و البته هیچ مدرکی نیز همراه‌شان نیست. مقامات دولتی شرایط سخت دوحه را پذیرفته‌اند اما می‌گویند برای بهبود این شرایط تلاش می‌کنند. با این حال مقامات کاخ‌سفید تاکنون از اظهارنظر درباره این مساله خودداری کرده‌اند.
همه این شرایط در حالی وجود دارد که هنوز تعداد کل افراد تخلیه‌شده و جایی که آنها در انتظار هستند به آن بروند، مشخص نیست. اگر چه بایدن در گزارش روز سه‌شنبه گذشته خود گفت بیش از ۱۲۰ هزار نفر از افغانستان تخلیه شده‌اند اما جمعه بعد از آن آلخاندرو مایورکاس، دبیر وزارت امنیت داخلی ایالات متحده به رسانه‌ها گفت حدود ۴۰ هزار نفر در فرودگاه‌های نزدیک واشنگتن دی‌سی و فیلادلفیا مستقر شده و وارد ایالات‌متحده شده‌اند. مقامات پیش‌بینی می‌کنند حدود ۱۱۷ هزار نفر دیگر تا جمعه آینده به فرودگاه‌های آمریکا برسند و هزاران نفر دیگر نیز در نهایت در ۱۲ کشور دیگر زندگی جدید خود را آغاز کنند. مقامات آمریکایی گفته‌اند پناهندگان تحت بررسی دقیق سابقه امنیتی قرار دارند و مقامات از اثر انگشت، پرتره و اطلاعات بیومتریک آنها در پایگاه‌های اطلاعاتی فدرال استفاده می‌کنند تا خطرات احتمالی ورود تروریست‌ها از این طریق به خاک آمریکا را از بین ببرند. مایورکاس در همین زمینه گفته است وزارت دفاع و صدها دستگاه غربالگری بیومتریک را به ۳۰ کشور جهان ارسال کرده است.
اسناد وزارت خارجه آمریکا نشان می‌دهد پروازهایی که از کابل به سمت دیگر کشورها انجام شده از روز ۱۹ آگوست یعنی ۴ روز پس از تسلط طالبان بر کابل آغاز شده و پروازهایی که مستقیم به آمریکا رفته‌اند، در همان روز ۲۲۶ نفر را در ۲ پرواز جداگانه وارد فرودگاه بین‌المللی دالاس کرده‌اند؛ این پرواز همچنین شامل ۴۴ سگ بود اما هیچ اطلاعاتی درباره ۵۸ مسافر آن وجود ندارد. ۱۰ روز بعد، یعنی در روز یکشنبه ۱۳ پرواز در فرودگاه دالاس با ۳۸۴۲ نفر فرود آمد که در میان آنها ۶ پناهجوی مبتلا به کرونا بودند و ۶ بچه نیز بدون سرپرست راهی هواپیمای آمریکایی شده بودند؛ ۴ نوجوان، یک پسر جوان مدرسه‌ای و یک کودک نوپا. پرواز دیگری که آن روز ساعت 18 و 38 دقیقه به زمین نشست، ۲۴۰ مسافر را حمل می‌کرد اما اسناد دولتی جزئیات کمی از ویژگی‌های این مسافران ارائه می‌دهد: ۳ شهروند آمریکایی، از جمله ۲ نفر بالای ۶۵ سال و یک مسافر که تست ویروس کرونای آنها مثبت بود.
جاسوسان سریع‌تر خارج شده‌اند؟
مایورکاس گفته است درباره ۴۰ هزار نفری که از افغانستان به ایالات‌متحده رسیده‌اند، حدود ۲۲ درصد شهروندان ایالات‌متحده و ساکنان دائمی قانونی و بقیه افغان‌ها بوده‌اند، بویژه کسانی که در خطر شدید تهدید طالبان قرار داشته‌اند اما مشخص نیست اینها چه کسانی هستند و از طریق چه سازمانی ورودشان به خاک آمریکا پذیرفته شده است. گفته می‌شود سازمان سیا از همان روزهای ابتدایی شروع پروژه خروج همکاران آمریکا در افغانستان از فرودگاه کابل، بسیاری از جاسوسان مرتبط با این سازمان را از این کشور خارج کرده است و شاید به همین دلیل ردی از این افراد که یکراست به فرودگاه‌های آمریکا رسیده‌اند، در اسناد دولتی موجود نیست.
همان‌طور که تلاش برای خروج پناهندگان از کابل ادامه پیدا می‌کرد، مهم‌ترین سوالی که دولت بایدن با آن روبه‌رو بود این بود: آنها را کجا ببریم؟ جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی دولت بایدن پیش‌بینی کرده بود برای تخلیه احتمالی و انتقال پناهجویان به مراکز ترانزیت نیاز پیدا می‌شود اما چند روز پس از فروپاشی دولت افغانستان، پنتاگون و وزارت خارجه برای دستیابی به موافقتنامه‌های بیشتر با کشورهای اروپایی و خاورمیانه، تلاش کرده‌اند پناهندگان به‌طور موقت در ۱۰ پایگاه آمریکایی مستقر شوند و رسماً در این پایگاه‌ها به‌عنوان پناهنده شناسایی شوند. در همان زمان مقامات نظامی پروژه «متحدان خوش آمدید!» را آغاز کردند و خانه‌های موقتی را در ۸ پایگاه نظامی در ایالات متحده ایجاد کردند. این خانه‌ها البته بیشتر چادرهای موقت بودند که در پایگاه‌های هوایی آمریکا برپا می‌شدند تا پناهجویان در آنها زندگی کنند. این سؤال که در درازمدت برای پناهجویانی که وارد ایالات‌متحده می‌شوند، چه اتفاقی خواهد افتاد، همچنان بی‌جواب است اما در هر صورت به اکثریت قریب به اتفاق پناهجویان «آزادی مشروط بشردوستانه» داده می‌شود که به آنها اجازه می‌دهد در ایالات متحده برای مدت معینی که در بیشتر موارد شامل ۲ سال است، زندگی کنند. ممکن است در این مدت از آنها خواسته شود تقاضای پناهندگی کنند و تا زمانی که منتظر رسیدگی به پرونده‌های‌شان هستند، برای یافتن خانه در ایالات متحده به آنها کمک شود. مقامات آمریکایی گفته‌اند در حال فرستادن درخواست به کنگره برای تصویب قانونی هستند که به همه پناهندگان وضعیت قانونی می‌دهد؛ همان کاری که قانون‌گذاران در دهه ۶۰ میلادی برای کوبایی‌ها و سال 1975 برای پناهندگان ویتنامی انجام دادند.
تا روز پنجشنبه گذشته، بیش از 26 هزار و 100 افغان که از هواپیماهای آمریکا استفاده کرده و به پایگاه هوایی العدیده منتقل شده بودند در آنجا سامان گرفته و مشغول انجام پروسه ویزای‌شان هستند. با این حال مقامات گفته‌اند افراد به دلیل انتظار در صف‌های طولانی برای رسیدگی به کارهای‌شان که معمولاً تقریباً تا یک روز نیز به طول می‌انجامد بسیار خسته شده و صدای گریه نوزادان نیز از محیط قطع نمی‌شود.
آنتونی بلینکن، وزیر خارجه آمریکا در سفر پنجشنبه عصر خود به این مرکز اعلام کرد بسیاری از مردم با کمبود آب مواجه هستند و نیاز به مراقبت‌های پزشکی دارند. چندین زن نیز از زمان ورود به ایالات‌متحده زایمان کرده‌اند و کودکان در پیچ‌وخم راهروها بین اتاق‌های پرده‌دار که مردم در آن خوابیده بودند با پتوهای آبی می‌دویدند و سروصدا باعث شده بود بسیاری با وجود گذشت از چند قاره برای رسیدن به آمریکا هنوز نتوانند بخوبی استراحت کنند. دولت بایدن از ترس هجمه‌های سیاسی جمهوری‌خواهان اعلام کرده است همه پناهجویان افغانستانی، وارد آمریکا نخواهند شد و آمریکا در حال رایزنی با بسیاری از کشورهای دنیا برای پذیرفتن این افراد است؛ تاکنون اوگاندا در آفریقا این درخواست را پذیرفته و کشورهایی مانند کویت و قطر از این کار سر باز زده‌اند. اروپا نیز هم‌اکنون در حال برپایی جلسات مختلفی است که چگونه باید با بحران پناهجویان افغان مقابله کند و به احتمال زیاد به صورت رسمی از پذیرش این افراد سر باز می‌زند.
فرزانه دانایی
