امروز پنجم شعبان المعظم سالروز میلاد امام علی بن الحسین علیه السلام است. مفهوم سبک زندگی از جمله مفاهیم علوم اجتماعی است که اخیراً بسیار مورد توجه قرار گرفته است. هزاران سال است که انسان‌ها کوشیده‌اند روش زندگی خود را بشناسند و مدیریت کنند و حتی دولت‌ها تلاش می‌کنند بر روی روش زندگی مردمان خود تأثیر بگذارند. اما تعریف سبک زندگی و مفهوم سازی در مورد آن، نسبتاً جدید است. روش زندگی از آن جهت اهمیت می‌یابد که می‌تواند به طور مستقیم بر سلامت فرد و جامعه تأثیر بگذارد. از این جهت یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی نیز به سبک زندگی برمی‌گردد.
اگر از منظر معنویت نگاه شود هدف انسان رستگاری و نجاح است و رستگاری جز با اصلاح سبک زندگی میسر نخواهد بود. حتی اگر انسان به معنویت و رستگاری نیز اعتقادی نداشته باشد برای زندگی راحت و برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی باز هم پرداختن به سبک زندگی مهم است. سبک زندگی یعنی انتخاب روش و شیوه صحیح برای زندگی که ضمن تأمین خواسته‌های معنوی و مادی انسان، در نهایت زمینه‌های رضایت و خشنودی خداوند متعال را نیز فراهم آورد؛ و این مهم جز با انتخاب الگویی جامع و حامل فضائل و ارزش‌ها در زندگی تحقق نخواهد پذیرفت. این الگوی متعالی در تاریخ پر شکوه اسلام موجود است، الگویی که به راستی راهبر و راهگشا بوده و همواره انسان را به سوی معیارها و ساختارهای وجودی خویش فرا می‌خواند.
یک مسلمان و یک فرد ایمانی باید ملاک و معیار را در میان متون و آموزه‌های دینی خود جست و جو کند. قرآن به صراحتِ تمام می‌فرماید: «هدف از خلقت و آفرینش جن و انس، بندگی است» پیامی که از این آیه دریافت می‌شود این است که هر چه انسان بیشتر خود را در مسیر بندگی قرار دهد، به هدف خلقت نزدیک‌تر شده است. لذا باید سبکی از زندگی را انتخاب کند، که بندگی خدا در آن اولویت داشته باشد. و چنین سبکی را فقط و فقط در زندگی ائمه اطهار می‌توان یافت که الگو و تجسم بندگی در آن امام سجاد علیه السلام است. از این رو و برای آشنایی با سبک زندگی‌ای که امام سجاد (ع) در بیانات، دعاها و عملکرد خود به عنوان نقشه راهی پیش روی بشریت قرار دادند با حجت الاسلام و المسلمین سید محمد باقر علم الهدی، استاد حوزه علمیه به گفتگو پرداختیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید:
حجت الاسلام و المسلمین علم الهدی اظهار داشت: امام و حجت خدا برترین و بهترین راهنما و چراغ راه هدایت انسان‌ها برای رسیدن به زندگی مطلوب است، زندگی مطلوبی که خواسته و تمنای تمام بشریت در سراسر عالم است.
وی با بیان اینکه امام سجاد (ع) در شرایط خاصی زندگی می‌کرد، ابراز کرد: شرایط سیاسی عصر امام سجاد (ع) ایجاب نمی‌کرد که ایشان به صورت مستقیم در مدیریت، هدایت و تربیت جامعه ورود پیدا کند. در چنین شرایطی امام تنها می‌توانست مفاهیم ارزشی و رفتارهای فضیلت‌مدارانه را در قالب دعا، عملکردها و سبک زندگی خود به مردم آموزش دهد. پس از شهادت پدر بزرگوارشان حضرت سیدالشهدا (ع) جو خفقان‌زده و دشواری در جامعه حاکم شده بود، امام سجاد (ع) در این شرایط سخت می‌بایست حماسه عاشورا را به بهترین شکل به گوش غفلت‌زدگان برساند. از این جهت ایشان در عمر شریف‌شان در دو جبهه متفاوت با دشمن مبارزه کردند. جبهه اول نشان دادن مظلومیت سیدالشهدا و معرفی خط سرخ شهادت برای همیشه تاریخ بود که امام با ابزارها و بهره‌برداری‌های سیاسی مختلف از شرایط و فرصت‌هایی که تاریخ در اختیارشان قرار می‌داد به این مهم رسیدند. و جبهه دوم بخش هدایت و تربیت فکری و رفتاری مردم بود. امام سجاد (ع) در راستای پرداختن به این بخش دو رابطه منطقی را در دعاهای خود معرفی کردند.
استاد حوزه علمیه یادآور شد: بر اساس آموزه‌های امام سجاد (ع)، انسان نیازمند به دو رابطه ملکوتی است؛ اولین ارتباط، ارتباط ملکوتی انسان با خدا است، این ارتباط برنامه و نقشه راه انسان برای آینده را معین و تنظیم می‌کند و انسان‌ها از رهگذر این ارتباط است که می‌توانند برنامه‌ریزی صحیحی برای آینده زندگی خود داشته باشند. دومین ارتباط ملکوتی که بخشی از نیازهای انسان‌ها را تأمین می‌کند، ارتباط مردم با مردم است. این بخش از ارتباط با عنوان سبک زندگی نیز شناخته می‌شود. ارتباط مردم با مردم یا همان سبک زندگی صحیح در دعاهای امام سجاد (ع) به دو قسمت شخصی و اجتماعی تقسیم می‌شود. ارتباطات شخصی انسان مربوط به خود او است و اینکه چگونه رذائل اخلاقی مانند بخل، حسادت، کبر، کینه، عجب و مانند آن را در وجود خود سرکوب کند و در مقابل چگونه کرامت، احسان، ایثارگری و محاسن اخلاقی را جایگزین آنها کند. بخش دوم ارتباطات انسانی که به ارتباط انسان با سایر انسان‌ها برمی‌گردد و در حقیقت ارتباطات اجتماعی انسان را تنظیم و تصحیح می‌کند.
وی افزود: دینی که نتواند ارتباطات اجتماعی مردم را سامان دهد، از رساندن انسان‌ها به اهداف بلند نیز عاجز است. از این جهت امام سجاد (ع) نیز به عنوان معمار تنظیم روابط مردم با یکدیگر، ابعاد رفتاری مختلف را در دعاها و بیانات خود گوشزد و رفتارهای فضیلت‌مدار را برای مردم بازگو می‌کنند. امام سجاد (ع) در بیانی می‌فرمایند: «ای انسان‌ها حواستان هست که شما بیهوده خلق نشدید، زندگی این دنیا برای شما پلی است برای رسیدن به زندگی جاودانه و ماندگاری همیشگی».
حجت الاسلام و المسلمین علم الهدی مطرح کرد: امام سجاد (ع) در گام اول دنیا را آنچنان که هست و حقیقت دارد به مردم معرفی می‌کند. به مردم گوشزد می‌کند که این دنیا می‌تواند پلی برای رسیدن به آرامش ابدی و بهشت برین باشد و در اثر غفلت می‌تواند چراگاه و مرتعی برای شیطان باشد. از این رو در دعاهای امام سجاد (ع) آمده است که می‌فرمایند: «عمرنی ما کان عمری بذله فی طاعتک، فذا کان عمری مرتعا للشیطان فاقبضنی الیک قبل ان یسبق مقتک الی او یستحکم غضبک علی»؛ خدایا مرا تا وقتی زنده بدار که عمرم در طاعت تو به کار رود و چون بخواهد عمرم چراگاه شیطان شود، جانم را بستان قبل از آنکه دشمنیت به من رو کند یا خشمت بر من مستحکم شود. این دعای امام سجاد (ع) در حقیقت معرفی دنیاست. اینکه دنیا دو رو دارد، هم می‌تواند در مسیر عبودیت، اطاعت و بندگی خدا هزینه شود هم می‌تواند در راستای منویات شیطان سپری شود. بنابراین گام اول از سبک زندگی این است که انسان بنگرد در کجای این معادله قرار گرفته است و عمرش را در چه مسیری سپری می‌کند.
شرایط سیاسی عصر امام سجاد (ع) ایجاب نمی‌کرد که ایشان به صورت مستقیم در مدیریت، هدایت و تربیت جامعه ورود پیدا کند. در چنین شرایطی امام تنها می‌توانست مفاهیم ارزشی و رفتارهای فضیلت‌مدارانه را در قالب دعا، عملکردها و سبک زندگی خود به مردم آموزش دهد
استاد حوزه علمیه عبادت و بندگی را شاه کلید سبک زندگی معرفی کرد و گفت: امام سجاد (ع) شاه کلیدهایی را در این خصوص به انسان‌ها ارائه می‌کند، یکی از این شاه کلیدها بحث عبادت و بندگی است. امام (ع) با عملکرد خود نشان دادند که انسان تا چه حد و مرزی می‌تواند بندگی کند. از ممتازترین و بارزترین ویژگی‌های امام سجاد (ع) همین ویژگی عبودیت و بندگی آن حضرت به درگاه خداوند متعال است. وقتی امام سجاد (ع) در پیشگاه الهی به نماز می‌ایستاد، آنقدر خشیت خداوند در قلب ایشان تأثیر می‌گذاشت که اعضای بدن حضرت به لرزه درمی‌آمد. در روایتی نقل شده است: کان علی بن الحسین اذا فرغ من وضوء الصلاه و صار بین وضوئه و صلاته اخذته رعده نفضه فقیل فی ذلک فقال ویحکم اتدرون الی من اقوم و من ارید اناجی؛ همواره پس از وضو گرفتن و قبل از اقامه نماز علی بن حسین (ع) را لرزه‌ای فرا می‌گرفت، از ایشان درباره این حالت سوال شد امام (ع) فرمودند وای بر شما آیا می‌دانید که به درگاه چه کسی می‌ایستم و با چه کسی می‌خواهم مناجات کنم؟ عبودیت و بندگی امام سجاد (ع) از مهمترین ویژگی‌هایی است که بیانگر رابطه امام با خدا و درسی برای مردم است. اینکه هر انسانی باید به قدر توان خود سعی در ایجاد و حفظ این ارتباط داشته باشد.
وی افزود: از دیگر شاخصه‌های مهم و سبک زندگی امام سجاد (ع) معرفی و ارائه الگوی عملی در حیطه عمل به مکارم اخلاق و رفتارهای فضیلت‌مدارانه است. آن حضرت در گذشت، مبارزه با کینه، ستیز با ظلم و ظالم، بخشش، رحمت و امدادرسانی به مستمندان سرآمد، پیشتاز و الگوی همه انسان‌ها است و همه این مسائل را در قالب دعا برای مردم معرفی و تبیین می‌کند. اینکه انسان به این باور برسد که تنها او بنده خدا نیست و خداوند متعال بندگان دیگری غیر از او نیز داد و انسان مؤمن باید خدمتگزار بندگان خدا باشد. امام سجاد (ع) همواره به این مهم توجه دادند و سفارش کردند که هر کس دست افتاده‌ای را بگیرد پروردگار عالم در روز قیامت دست او را می‌گیرد.
رأفت نسبت به مستمندان شیوه زندگی امام سجاد (ع) بود
حجت الاسلام و المسلمین علم الهدی با بیان اینکه رأفت نسبت به مستمندان شیوه زندگی امام سجاد (ع) بود، عنوان کرد: امام سجاد (ع) خود اولین کسی بودند که به این فضیلت اخلاقی عمل می‌کردند. ابوحمزه ثمالی از شاگردان خاص امام سجاد (ع) در احوالات حضرت نقل می‌کند که امام در تاریکی شب نان و خرما و مایحتاجی که در اختیار داشت را درون کیسه‌ای می‌گذاشتند، بر دوش گذاشته و به صورت ناشناس در خرابه‌های مدینه بین افرادی که شناسایی کرده بودند تقسیم می‌کردند. ابوحمزه می‌گوید به امام عرض کردم آقا سنی از شما گذشته و این کار برای شما سخت است امام فرمودند: «اکثر من صدقه السر فانها تطفی عضب الرب جل جلاله»، صدقه پنهانی زیاد بده زیرا که صدقه پنهانی خشم خداوند جل جلاله را فرو می‌نشاند. روایت دیگری نیز از رفتارهای امام سجاد (ع) گزارش شده است که وقتی امام به شهادت رسیدند کم کم بعضی از فقرای شهر به دنبال آن آقایی می‌گشتند که هر شب به آنها سر می‌زد و سفره‌شان را رنگین می‌کرد و پس از مدتی دانستند که آن آقای مهربان وجود مقدس امام سجاد (ع) بوده است. بنابراین بخشش و رأفت نسبت به مستمندان نیز بخش دیگری از سبک زندگی اسلامی است که امام سجاد (ع) در عمل و گفتار به آن توجه داده و خود اولین عمل کننده به آن بودند.
استاد حوزه علمیه صبر و شکیبایی را یکی از ارکان مهم سبک زندگی در سیره عملی امام سجاد (ع) دانست و گفت: نکته دیگری که در دعاهای امام سجاد (ع) بسیار به آن تاکید شده و یکی از ارکان مهم در سبک زندگی اسلامی محسوب می‌شود، بحث صبوری و بردباری است. امام (ع) اینگونه از خداوند درخواست می‌کند: «خداوندا شکیبایی شاکرانت را از تو درخواست می‌کنم». صبوری و شکیبایی بر دو نوع است؛ گاهی انسان در زندگی مجبور به شکیبایی است و نمی‌تواند صبر نکند مانند کسی که در ترافیک سنگین قرار گرفته و چاره‌ای جز صبر کردن ندارد. اما گاهی مواردی پیش می‌آید که انسان می‌تواند صبور و شکیبا نباشد و با جزع و فزع منفعتی را حتی به قیمت از دست رفتن آبروی دیگری یا مصلحتی بزرگ‌تر برای خود کسب کند، در چنین موقعیتی است که صبر و شکیبایی ارزش و اهمیت پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: بی‌قراری و بی صبری انسان در بعضی از اتفاقات باعث به هم خوردن آشیانه یا از هم پاشیدن یک زندگی می‌شود، برای مثال زن و مرد اگر در زندگی شکیبایی و صبوری نکنند و آستانه تحمل خود را بالا نبرند کانون گرم خانواده را به خطر انداخته و آشیانه کودکان خود را نابود می‌کنند. در این مواقع است که صبر قیمت پیدا می‌کند و این همان معنای صبر شاکرین است که امام سجاد (ع) از خداوند متعال آن را درخواست می‌کند. صبر شاکرین به معنای صبر آگاهانه است و صبر در موقعیتی که انسان می‌تواند صبور نباشد. قرآن کریم نیز به این مطلب اشاره می‌کند و می‌فرماید: «انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب»، البته خداوند به صابران به حد کامل و بدون حساب پاداش خواهد داد.
وی افزود: امام سجاد (ع) مردم را به اینگونه از صبر دعوت می‌کند، اگر صبری که برخواسته از عقلانیت است در وجود انسان‌ها ایجاد شده و جزئی از سبک زندگی آنها شود این همه ناکامی در جامعه رخ نمی‌دهد، زد و خوردها، قتل و غارت‌ها، دروغ‌ها و گسست‌های اجتماعی در جامعه در اثر بی صبری و کم تحملی است. بنابراین صبوری و شکیبایی آگاهانه و شاکرانه از مهمترین و راهبردی‌ترین مسائل سبک زندگی است. امروز بسیاری از زندگی‌ها به دلیل بی صبری و بی قراری یکی از دو عضو اصلی خانواده یعنی پدر و مادر به آتش کشیده می‌شود و فرجام آن چیزی جز طلاق و جدایی و رهاشدگی فرزندان نمی‌شود.
دعا؛ مبین روش سبک زندگی در کلام امام سجاد (ع)
حجت الاسلام و المسلمین علم الهدی با اشاره به مفهوم ایثارگری در دعاهای امام سجاد (ع)، اظهار داشت: از مباحث دیگری که در موضوع سبک زندگی مورد توجه امام سجاد (ع) بوده و در دعاهای آن حضرت به کرار به آن سفارش و تاکید شده است، بحث ایثارگری است. ایثارگری به این معنا است که انسان از آنچه متعلق به خودش است برای رفاه و آسایش بندگان خدا بگذرد. امام سجاد (ع) در این باره می‌فرمایند: «خدایا آنچنان سینه مرا فراخ بدار که از رفتارهای مردم ناراحت و عصبانی نشوم، خدایا کاری کن خشمم را به راحتی فرو ببرم تا بتوانم بر خودم مسلط شوم» این صورت ایده‌آلی که امام در دعای زیبای خود به تصویر می‌کشند همان معنای ایثارگری است. اینکه کسی حقی را داشته باشد و بتواند در موضع قدرت و قوت حق خود را بستاند اما برای رضای خدا و برای اینکه به مردم آرامش بدهد از حق خود بگذرد. به همین جهت است که امام در بیان دیگری می‌فرمایند: «شجاع‌ترین مردم آن کسی است که بر هوای نفس خود غالب شود».
استاد حوزه علمیه یادآور شد: اینکه ایثار به معنای گذشتن از حق شخصی برای آرامش دیگران است نباید این شائبه را در اذهان ایجاد کند که مردم باید به ظالم اجازه ظلم کردن بدهند. مسلم و واضح است که حق گرفتنی است و مقابله با ظالم از اصول اسلام است، اما گاهی اوقات بعضی حقوق هستند که انسان می‌تواند از آن حقوق برای حفظ ارزش بالاتری بگذرد. مانند شهدای والامقام که از حق حیات و زندگی خود برای حفظ دین و آرامش مردم گذشتند. و یا جانبازان عزیز که حق داشتن بدن و جسمی سالم را برای آرامش جامعه از خود سلب کردند. مدافعان حرم، رزمندگان اسلام، جانبازان و شهدا انسان‌های ایثارگری هستند که حق همراهی با خانواده، سلامتی و حیات خود را واگذار کردند تا جامعه در آرامش زندگی کند. به همین خاطر است که امام سجاد (ع) برای مرزنشینان آن انسان‌های ایثارگری که سینه خود را سپر بلای دشمن کردند، دعا می‌کند. پیام دعای امام برای مرزنشینان در حقیقت تاکید و توصیه به ایثارگری و از خودگذشتگی و تجلیل از این صفات پسندیده است.
وی در پایان خاطرنشان کرد: از دیگر بخش‌های سبک زندگی در ادعیه امام سجاد (ع) مسئله عفو و گذشت است. امام (ع) در دعای خود از خدا می‌خواهد که خداوندا آنچنان سعه صدری به من عنایت کن که بتوانم به راحتی دیگران را ببخشم و آنان را مشمول رأفت خود قرار بدهم و مصداق این آیه قرآن قرار بگیرم که می‌فرماید: «خذ العفو و امر بالعرف و اعرض عن الجاهلین»؛ طریقه عفو و بخشش در پیش گیر و امت را به نیکوکاری امر کن و از مردم نادان روی بگردان. سفارشات و تأکیدات امام سجاد (ع) در دعاهای مختلف در حقیقت بیان و آموزش مهمترین بخش‌های سبک زندگی صحیح و اسلامی و تصحیح کننده ارتباطات اجتماعی مردم با یکدیگر است.
