زهرا بهرامی: حدود هشت سال قبل بود که با تخریب سقف سفالی تکیه تاریخی پاسرو در بافت تاریخی گرگان و قد کشیدن پایه‌های فلزی و نصب ایرانیت بالاتر از بنای تاریخی و آغاز کش‌وقوس‌های متولیان، چراغ تکیه تاریخی پاسرو خاموش شد.
این خاموشی تا مرحله‌ای پیش رفت که در چند سال اخیر مسیر حرکت هیئت‌های عزاداری امام حسین (ع) در شهر دارالمؤمنین که بیش از ۴۰۰ سال قدمت داشت تغییر کرد و می‌رفت تا برای همیشه بساط عزاداری در تکایای پاسرو در مدخل ورودی بافت تاریخی گرگان برچیده شود.
در آستانه فرارسیدن ایام محرم و تعطیلی دوهفته‌ای مغازه‌ها در محله پاسرو (مدخل ورودی بازار نعل‌بندان و بافت تاریخی گرگان در جنب مسجد جامع) عملیات اجرایی مرمت تکیه پاسرو آغاز شد.
با حسین کتولی، مدیر دفتر بهسازی و احیاء بافت تاریخی گرگان به گفتگو نشستیم و او از پایان هشت سال بلاتکلیفی تکیه پاسرو گفت و اینکه امیدوار است با تزریق بودجه دولتی تا پایان سال کار مرمت و بهسازی این اثر تاریخی در گرگان به پایان برسد.
*ابتدا کمی در خصوص تاریخچه این تکیه توضیح دهید.
تکیه پاسرو یکی از تکیه‌های تاریخی گرگان است مانند تمام تکیه‌هایی که در مراکز محلات مانند محله نعل‌بندان، دربنو و ... بود که تکایای دیگر محصورش کرده بودند. عمارت اصلی شامل پیر تکیه و دو تکیه گوشواره که در ضلع شمال آن یک تکیه اضافه شده است.
درواقع محله پاسرو و تکایای آن در میدان شهرداری فعلی گرگان قرار داشت که متأسفانه در خیابان‌سازی دوره پهلوی (رضاشاه) از بین رفت.
*پس تکایای اصلی پاسرو در آن زمان کاملاً تخریب شد؟
بله و در سال ۱۳۲۳ در زمان پهلوی دوم بود که یکسری از مالکین و متولیان تکایای قبلی همت می کنند و با هزینه خودشان و کمک مردم و خیرین این عمارت اصلی تکیه را در محل فعلی (ضلع شرقی مسجد جامع و ورودی بازار نعل‌بندان) احداث می‌کنند و بعدازآن تکیه‌های گوشواره و سپس تکایا در دوطبقه به آن اضافه می‌شود. چون ورودی بازار اصلی شهر بود مغازه‌ها و تکایای زیرین بسیار رونق می‌گیرند رونقی که به‌جرئت می‌توان گفت در بقیه مراکز محلات گرگان به این شکل اتفاق نیفتاده بود.
*ظاهراً این رونق همچنان حفظ‌شده؟
بله این رونق تا همین حالا هم ادامه دارد و تکایای پاسرو ۲۰ مغازه فعال در ضلع غرب و شرق دارد. ضلع شرقی بیشتر مغازه‌هایی هستند که در ۱۵ متری قرارگرفته و ریزدانه‌تر و فعال‌ترند و در ضلع غربی نیز کسب‌وکارهای متفاوتی از قهوه‌خانه و قصابی تا جگرکی و میوه‌فروشی در آن وجود دارد.
*کارشناسان حوزه مرمت معتقدند بنای این تکیه تاریخی خیلی باکیفیت ساخته نشده بود، درست است؟
این تکایا در برهه از زمان ساخته‌شده بود که هم معماری قاجار و هم پهلوی در آن تأثیرگذار بودند. درواقع این تکایا در بحبوحه جنگ جهانی دوم و درزمانی که گرگان در اشغال روس‌ها و نیروهای متفق شوروی بود، احداث‌شده ازاین‌رو از همان ابتدا ازنظر سازه‌ای و ساختاری دچار مشکلاتی بوده و مانند دیگر بناهای تاریخی گرگان باکیفیت ساخته نشده بود و با مرمت‌های مختلف سرپا بود. تا اینکه حدود ۱۰ سال قبل مشکل سقف عمارت اصلی و کف (سقف مغازه‌ها) بغرنج شد و برگزاری مراسم در آنجا سخت و خطرناک شد تا جایی که هرلحظه خطر ریزش وجود داشت و متولیان تصمیم می‌گیرند با سازه اسکلت فلزی آنجا را دوباره بسازند.
*پس از بنا شدن اسکلت فلزی و نصب و استقرار ایرانیت بود که کار توسط میراث فرهنگی متوقف شد؟
بله اسکلت فلزی در سه‌طبقه زده‌شده بود و سقف سفالی هم کاملاً جمع شده بود. با افزایش تعداد خانواده‌ها تکایا نیازمند فضای فیزیکی بیشتری بودند و به دلیل اینکه سازه جدید با ضوابط میراث در تضاد بود و هم‌ارتفاع آن زیاد بود و هم ستون‌های فلزی ساختار تاریخی تکیه را مخدوش کرده بود. درواقع توقف کار توسط میراث فرهنگی و کش‌وقوس متولیان (شهرداری، میراث و اوقاف) باعث شد بیش از هشت سال کار معطل بماند و برگزاری مراسم در طبقه بالا کاملاً تعطیل و در پائین هم بسیار کم رونق شد. تا جایی که کار وخیم شده و در طول محرم مراسم ناچیزی برگزار می‌شد و تبعات اجتماعی زیادی به وجود آورده و در ورودی بافت تاریخی گرگان معضل کالبدی ایجادشده بود.
*تغییر مسیر هیئت‌های عزاداری محرم در گرگان در سال‌های اخیر با تعطیلی این تکیه مرتبط است؟
بله. درواقع با معطل ماندن کار تکیه پاسرو مسیر دسته‌های عزاداری محرم در گرگان که ۴۰۰ سال سابقه داشت و هرساله بین میخچه گران و نعل‌بندان به پاسرو می آمدند، جابجا شد و این موضوع به‌شدت به هویت تاریخی باارزش تکایای پاسرو آسیب‌زده بود.
*چطور شد طراحی و نظارت مرمت و بهسازی این تکیه به دفتر بهسازی و احیاء بافت تاریخی گرگان سپرده شد؟
با توجه به اینکه مجموعه عمران و بهسازی شهری ایران در یک سال گذشته در حوزه احیای و ارتقای فضاهای عمومی شهری و بافت تاریخی گرگان به‌خصوص تکایا ورود پیداکرده، متولیان تکایای پاسرو درخواست کردند مرمت این تکایا جزو کارهای عمران و بهسازی قرار گیرد. درعین‌حال پاسرو مدخل ورودی بافت تاریخی گرگان و هر چهار محله سبز مشهد، دربنو، سرچشمه و دوشنبه‌ای بود که شرکت عمران و بهسازی شهری برنامه پایلوت بازآفرینی بافت تاریخی گرگان را در آن به اجرا گذاشته و در آن‌ها پروژه تعریف کرده بود و از سوی دیگر کاری بود که بر زمین‌مانده بود و رونق نداشت. با تأکیدی که دکتر ایزدی مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری داشتند که باید دست روی پروژه‌هایی گذاشته شود که مشکلات عدیده‌ای دارند و مردم با آن‌ها ارتباط برقرار می‌کنند در اولویت باشند و درواقع پروژه‌های بازآفرینی به‌عنوان محرک توسعه بودن معنا پیدا کنند تا در ثقل دیداری و شنیداری مردم باشد تا آن‌ها نیز مشارکت کنند، با این تأکید و اعلام آمادگی متولیان برای انواع همکاری بهسازی تکیه پاسرو در دستور کار قرار گرفت.
با نظر مثبت راه و شهرسازی استان نامه‌نگاری‌ها، پیگیری و تصویب با سرعت انجام شد و درواقع محله پاسرو به‌عنوان یک محله جدید به چهار محل قبلی اضافه شد تا از این وضعیت خارج شود. درواقع طراحی و نظارت بهسازی تکیه با دفتر بهسازی و احیاء بافت تاریخی گرگان است و پیمانکارش توسط اداره کل راه و شهرسازی گلستان به نمایندگی از شرکت عمران و بهسازی شهری انتخاب‌شده است.
*منظور شما همان احیاء گذرهای فرهنگی بافت تاریخی گرگان است که تفاهم‌نامه آن فرودین امسال منعقد شد؟
بله. پنج گذر اصلی توسط دفتر بهسازی و احیاء بافت تاریخی گرگان شناسایی‌شده بود و امسال تفاهم‌نامه آن بین شهرداری، میراث، استانداری و راه و شهرسازی منعقد شد و قرار شد با همکاری همه احیاء این گذرها که پاسرو مدخل ورودی آن‌هاست، در پنج سال انجام شود.
*آیا کار مرمت تکیه پاسرو آغازشده؟
از قرارداد تاریخی دو هفته تعطیلی مغازه‌ها در محرم استفاده کردیم و با مغازه‌داران وارد مذاکره شده و از آن‌ها مهلت چندماهه خواستیم. از روز اول محرم تجهیز کارگاه و نخاله برداری شروع‌شده و امیدواریم در دو هفته آینده عملاً وارد فاز مرمت شویم.
*اعتبار موردنیاز این پروژه چقدر است؟
برآورد بهسازی مجموعه تکیه پاسرو به همراه محوطه و بخش دیگر کار حدود ۹ میلیارد ریال است که با پنج میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال کار آغازشده و امیدواریم با تزریق بودجه دولتی تا قبل از پایان سال کار به اتمام برسد.
*پس اتمام کار در موعود مقرر به تزریق اعتبار بستگی دارد؟
مرمت این تکیه باهمت و مشارکت مردم و تعطیلی ۲۰ مغازه و ۹ تکیه فعال، نظر مثبت راه و شهرسازی، همکاری خوب میراث در تصویب و شهرداری در صدور مجوز و قول همکاری اوقاف، توسط شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران آغازشده و اتمام آن به همکاری تمام دستگاه‌ها خصوصاً متولیان، صاحبان مغازه‌ها، شهرداری، میراث و به‌ویژه تزریق اعتبار دارد تا ما با مشکل طولانی شدن کار و خدشه وارد شدن به اعتماد مغازه‌دارانی که کسب‌وکارشان را چند ماه تعطیل کرده‌اند، مواجه نشویم.
