چند سالی است که حضور بازیگران خارجی در فیلم‌های ایرانی افزایش پیدا کرده است. بااین‌حال، اینکه آیا این حضور رویه‌ای معمول است یا دلایل دیگری دارد، به بررسی بیشتری محتاج است. تولید مشترک بین کشورها اتفاق عجیبی نیست.
اخبار چهره ها - سال‌هاست که شرکت‌هایی از کشور‌های مختلف باهم در پروژه‌ای سینمایی سرمایه‌گذاری و مشارکت می‌کنند. این همکاری دلایل مختلفی دارد. نزدیکی بیشتر فرهنگی بین کشورها، سرشکن‌شدن هزینه‌های ساخت، پخش و اکران بین‌المللی و سود بیشتر ازجمله دلایل اصلی این همکاری‌هاست. بسیاری از فیلم‌های بزرگ و موفق دنیا حاصل مشارکت شرکت‌هایی از کشور‌های مختلف‌اند. در سینمای ایران هم بار‌ها این اتفاق رخ داده که البته درباره خروجی آن‌ها می‌توان در جای خودش بحث مفصلی کرد. پدیده دیگری که در این دایره جای می‌گیرد، ساخت فیلم در کشوری دیگر یا استفاده از عوامل غیرملی است؛ مثلا اینکه فیلم تماما ایرانی در کشور دیگری ساخته شود و در اکثر مواقع از بازیگران بومی آن کشور هم استفاده کند. این مورد در سال‌های اخیر بار‌ها در سینمای ایران رخ داده است؛ یعنی فیلم‌هایی که در خارج از کشور و با حضور بازیگران غیرایرانی که اتفاقا عمدتا زن هم هستند، ساخته شده است. در این گزارش، می‌خواهیم فیلم‌های موردنظر را مرور کنیم که در دو سال اخیر اکران شده‌اند. در این گزارش، فیلم‌های دو سال اخیر را به‌لحاظ کمّی و کیفی، فروش و جایگاه حضور بازیگران خارجی در آن‌ها بررسی می‌کنیم.
بررسی آماری
همان‌طورکه در ابتدا بیان شد، ملاک فیلم‌های مذکور در این گزارش اکران فیلم‌هاست؛ یعنی سال ساخت این فیلم‌ها اهمیتی نداشته است. با این اوصاف و باتوجه‌به اینکه هنوز یک نیمه کامل از سال جاری باقی مانده و امکان اکران فیلم‌های دیگری با این شکل‌و‌شمایل وجود دارد، سال ۹۷ و سال جاری را بررسی و مقایسه می‌کنیم. در سال ۹۷، پنج فیلم با حضور بازیگران زن خارجی اکران شده است و در ۶ماهه سال جاری هم همین تعداد فیلم به نمایش درآمده است. سه فیلم سال ۹۷ کمدی، یکی با فضای نزدیک به کمدی و یکی هم اجتماعی است. در سال ۹۸ هم تقریبا همین شرایط رخ داده است. فیلم‌ساز رکورددار در این زمینه مسعود اطیابی با ساخت دو فیلم در دو سال متوالی است. در اکثر فیلم‌های دو سال اخیر، بازیگران زن خارجی نقش غیرمحوری دارند و فقط «جن زیبا» و «دخترشیطان» از این قضیه مستثنا هستند.
حمید فرخ‌نژاد با حضور در فیلم‌های «خانم یایا»، «تگزاس»، «سامورایی در برلین» و «دختر شیطان» رکورددار بازیگری در این حوزه است. حدود ۴۰ میلیارد تومان مجموع فروش فیلم‌های سال ۹۷ در این زمینه است؛ اما در ۶ماهه سال جاری حدود ۴۷ میلیارد تومان در گیشه پول واریز شده است. البته نکته مهم درباره فیلم‌های امسال این است که حدود نیمی از مجموع فروش متعلق به فیلم «تگزاس ۲» است؛ یعنی درصورت کنارگذاشتن این فیلم تقریبا چهار فیلم دیگر با فروش موفقی همراه نبوده‌اند. میزان فروش در گیشه، استقبال مخاطبان، رضایت منتقدان و... مواردی است که برای بررسی این فیلم‌ها قابل‌تحلیل است. مرور فیلم‌های اکران‌شده در دو سال اخیر نشان می‌دهد رقم مجموع فروش این فیلم‌ها نسبتا درخور توجه است؛ اما گویا اقبال مخاطب ایرانی به این نوع فیلم‌ها در حال کم‌شدن است. شاید اگر سازندگان این دست از فیلم‌ها کمی به شخصیت‌پردازی بازیگران خارجی اهمیت بیشتری بدهند و از جذابیت‌های صرفا ظاهری آن‌ها فاصله بگیرند، بتوانند فیلم‌های بهتر و ماندگارتری بسازند؛ فیلم‌هایی که قرار نیست از ساختارشکنی‌هایی که در ایران ممنوع است به‌عنوان وسیله سوءاستفاده کنند. البته ظاهرا گران‌شدن نرخ ارز هر ایرادی که داشته باشد، لااقل فیلم‌سازان را برای رفتن به‌سراغ این شیوه محتاط‌تر کرده است.
سال ۹۷
«جن زیبا» را بایرام فضلی ساخته است. شاید بتوان این فیلم را استثنا دانست. یکی از معدود فیلم‌های این گزارش که بازیگر خارجی در داخل ایران و با حجاب حضور داشته، «جن زیبا» است. نورگل یشیلچای، بازیگر شناخته‌شده ترک، در این فیلم درمقابل فرهاد اصلانی بازی کرده است. داستان این فیلم برخلاف رویه فیلم‌های حاشیه‌ساز از این دست است. شاید همین بی‌حاشیه‌بودن سبب شد که فیلم بایرام فضلی به‌سختی مرز یک‌میلیارد تومان فروش را رد کند. البته زمان نامناسب اکران هم دلیل دیگر این اتفاق بود.
«خانم یایا» یکی از فیلم‌های کارگردان حاشیه‌دوست سینمای ایران است.
عبدالرضا کاهانی که نوید فیلم‌سازی جدی در سینمای ایران را می‌داد، چند سالی است ترجیح داده در حاشیه باشد، تا در متن! کاهانی در ابتدا برای این فیلم مجوز ویدئویی گرفته بود؛ اما سپس آن را به سینمایی تغییر داد. رضا عطاران، حمید فرخ‌نژاد و امین حیایی ترکیب بازیگرانی است که تقریبا می‌توانند فروش هر فیلمی را تضمین کنند. حالا در نظر بگیرید این بازیگران در فیلمی که لوکیشن آن تایلند است، حضور پیدا کنند! در این فیلم مرد‌ها قرار است از خانم یایا که بازیگری بومی نقشش را بازی می‌کنند، دوری گزینند. تایلند، بازیگر زن خارجی و... به‌اندازه کافی گویای همه‌چیز است و نیاز به توضیح بیشتری نیست؛ هرچند همه این‌ها هم برای فروش بیش از سه‌میلیاردتومانی فیلم کافی نبودند.
«پارادایس» را علی عطشانی کارگردانی کرده است. عطشانی هم از آن دسته فیلم‌سازانی است که بدش نمی‌آید سراغ سوژه یا فضا‌های خبرساز برود. او معمولا نام فیلم‌هایش هم در همین راستا انتخاب کنند. این فیلم داستان سه طلبه ایرانی است که به دعوت دختر جوان آلمانی برای حضور در نشست علمی به آن کشور می‌روند. «پارادایس» با تمام نواقصی که دارد و طراحی پوسترش که عامدانه ذهن مخاطب عام را درگیر می‌کند، دلیل اصلی ساخته‌شدنش حضور بازیگر زن خارجی نیست. حتی می‌توان ادعا کرد استفاده ابزاری هم از این بازیگر نمی‌شود. البته فیلم عطشانی ایراداتی دارد که ارتباطی به موضوع این گزارش ندارد. «پارادایس» پس از چند سال توقیف، به فروش حدود ۴/۵میلیاردتومانی دست یافته است.
«مصادره» یکی از فیلم‌های کمدی جشنواره فجر ۹۶ بود. این فیلم را مهران احمدی ساخته است. رضا عطاران و هومن سیدی بازیگران اصلی این فیلم هستند. داستان فیلم درباره یکی از مأموران خرید ساواک است. او صاحب چند هکتار زمین می‌شود؛ اما ناگهان انقلاب رخ می‌دهد و مجبور به فرار می‌شود. هرچند از جاذبه‌های مرسوم برای حضور بازیگر زن خارجی در این فیلم استفاده شده است، خط داستانی قصه به‌شکلی است که نمی‌توان آن را وصله‌ای ناچسب در فیلم دانست. این فیلم توانست به فروش چشمگیر حدود ۱۶ میلیاردتومانی دست یابد.
فیلم دیگری که در سال ۹۷ اکران شد، «تگزاس» است. مسعود اطیابی این فیلم را ساخته و زوج سینمایی سام درخشانی و پژمان جمشیدی به‌همراه حمید فرخ‌نژاد در آن حضور دارند. داستان فیلم در برزیل رقم می‌خورد. چند بازیگر زن خارجی در «تگزاس» حضور دارند. شکل قصه و شوخی‌های «تگزاس» به‌شکلی است که به‌هیچ‌وجه نمی‌توان از حضور بازیگران زن خارجی و جذابیت‌های آن‌ها گذشت. فیلم‌ساز به‌طور دانسته سراغ این ابزار رفته و متأسفانه این چیزی است که نمی‌توان نادیده‌اش گرفت. همین جذابیت‌ها به فروش ۱۴ میلیاردی فیلم اطیابی کمک کرد.
سال ۹۸ تاکنون
«سامورایی در برلین» را مهدی نادری ساخته است. این فیلم‌ساز برخلاف فیلم‌های قبلی‌اش سراغ کمدی رفته است. سه آدم بدبخت و مفلوک (حمید فرخ‌نژاد، میرطاهر مظلومی و امیرمهدی ژوله) که کارشان زنده‌کردن چک و مسائلی از این دست است، برای کاری درزمینه سند زمین به برلین می‌روند. تعداد حضور بازیگران زن خارجی در این فیلم آن‌چنان زیاد و تأثیرگذار نیست؛ ولی فضای فیلم را باید نزدیک به سوژه این گزارش دانست. این فیلم به فروش ۶/۵ میلیاردتومانی رسیده است.
«تگزاس ۲» را باید نمونه بیزینس سینمایی دانست. مسعود اطیابی پس از فیلم اول و فروش نسبتا خوبش، این‌بار هم بلافاصله سراغ ساخت قسمت دوم فیلم رفت. البته این‌بار به‌دلیل گران‌شدن دلار، ترجیح داد قصه را به‌داخل ایران بکشاند. البته این باعث نشد از بازیگر زن برزیلی فیلم چشم‌پوشی کند. حضور بازیگر زن مذکور به‌دلیل روایت قصه در ایران مانند فیلم قبلی چشمگیر نیست و از شوخی‌های مبتذل آن کاسته شده؛ اما مخاطب به‌صورت پیش‌فرض با همان فضا همراه می‌شود. اگر لارا نیست، آلیس هست! «تگزاس ۲» به فروش چشمگیر و دورازانتظار ۲۵ میلیاردتومانی دست یافت.
«دختر شیطان» را به‌نوعی باید قسمت بعدی «سلام بمبئی» دانست؛ البته با قصه‌ای کاملا متفاوت و صرفا برای سازنده او، یعنی قربان محمدپور. برای «دختر شیطان» نمی‌توان ژانر خاصی را مشخص کرد. کمدی یا سورئال، هرچه باشد آش شوری از نازل‌ترین حالت هرکدام از این ژانرهاست. بازیگر خوش‌چهره هندی نقش مقابل حمید فرخ‌نژاد را بازی کرده و قرار است قصه عشقی ماورایی را روایت کند. در این فیلم شاید از بازیگر زن استفاده ابزاری مستقیم نشده باشد؛ اما پرواضح است که تنها دلیل روایت این فیلم در هند، حضور بازیگر زن خارجی است؛ وگرنه مگر این قصه قابلیت روایت در ایران را نداشت؟ «دختر شیطان» با شکست سنگینی در گیشه مواجه شد و حتی به فروش یک‌میلیاردتومانی هم دست نیافت.
«چهارانگشت» دیگر فیلم مدنظر این گزارش است. این فیلم را حامد محمدی ساخته که قبلا فیلم نسبتا موفق «اکسیدان» را کارگردانی کرده است. «چهارانگشت» با زوج امیر جعفری و جواد عزتی به‌طور غیرمستقیم فضای «اکسیدان» را برای مخاطبان تداعی می‌کرد که خودش می‌توانست به روند قصه کمک کند. بااین‌حال، سوژه غیرواقعی و شوخی‌های بی ربط از فیلم جدید محمدی اثری ضعیف ساخت. دو ایرانی که یکی از آن‌ها فردی متدین است، به تایلند می‌روند تا به همسر موقت خود سر بزنند! «چهار انگشت» به فروش متوسط حدود ۱۰ میلیارد تومان رسید.
«ایده اصلی» را آزیتا موگویی کارگردانی کرده است. «ایده اصلی» ترکیب بازیگران شناخته‌شده‌ای دارد؛ اما بازیگران خارجی‌اش هم نسبتا پررنگ هستند. این فیلم برخلاف اکثر فیلم‌های بررسی‌شده در این گزارش کمدی نیست. «ایده اصلی» فیلم تجاری به تمام‌معناست. فیلم‌ساز سعی کرده مؤلفه‌های ثابت‌شده در سینمای تجاری را به‌کار گیرد. در این بین، از بازیگر زن جذاب هم استفاده کرده که خودش می‌تواند مؤلفه مهمی در این ژانر از فیلم‌سازی لااقل در ایران باشد. بازیگر زن خارجی ظاهرا نقش وکیل جذاب را بازی می‌کند. این فیلم تاکنون بیش از ۳/۵میلیارد تومان فروش داشته که البته رقم چندان زیادی نیست.
