آیا ما همیشه باید نسبت به حقایق و پدیده های جهان یقین داشته باشیم؟ آیا نسبت به اعتقاداتی که از طرف تربیت دینی به ما منتقل می شود بی برو برگرد باید حالت اطمینان داشته باشیم؟
گاهی اوقات ما در بعضی از باور های خود شک می کنیم و شاید از اینکه شک کرده ایم ناراحت شویم اما خیلی ها نمی دانند که شک همیشه بد نیست بلکه گاهی اوقات مقدمه رسیدن به حقیقت است.
چیستی شک
شک در لغت به حالت نفسانی ناشى از تردید بین دو یا چند چیز گفته مى‌شود، در مقابل یقین. اعم از آنکه دو طرف تردید همسان (پنجاه پنجاه) باشند یا یک طرف بر طرف دیگر رجحان داشته باشد؛
در منطق هم شک به معنای تساوی طرفین به کار می رود، یعنی یک موضوعی را مثلا نه رد کنیم و نه قبول.
شک مقدس
ما دو نوع شک داریم:
1. شکی که بیماری و مرض است مثل شکوک کثیرالشک ها و وسواسی ها در طهارت و نجاست و وضو و غسل و نماز و روزه که به آنچه طبعاً باید یقین کنند، یقین نمی کنند.
2. نوع دیگر از شک مقتضای طبیعت کاوشگر و بحّاث و فحّاص بشر است که می خواهد از همه چیز مطلع شود. این نوع از شک مقدمه ی یقین است و کمال است و ترجیح دارد بر جزم بعضی از جزمیون.
بعضی مانند کسی هستند که راهی پیش گرفته و سر را زیر انداخته می روند و متوجه اطراف نیستند، قهراً سؤالی هم برای آنها پیش نمی آید. ولی برای برخی دیگر به این دلیل سؤال پیش می آید که به اطراف و جوانب متوجهند.
شک از آن جهت که مقدمه ی طلب و جستجوی علمی است و مقدمه ی حرکت به سوی یقین است مقدس است، نوعی احساس عطش است، البته کمال و مقدس است. باید توجه داشت که اهل یقین همواره وادی شک و تحیر را طی کرده اند. داستانها از اهل یقین هست که در ابتدا دچار شک و تردید بوده اند، مثل داستان غزالی.
از اینجا معلوم می شود وقتی ائمه منشا شک را نادانی و جهل معرفی می کنند مرادشان کدام نوع از شک است. امام صادق(ع) در حدیثی بسیار مهم که لشگریان عقل و جهل را ذکر فرموده است، شک را مقابل یقین و از لشگریان نادانی دانسته است.[1]
امام علی(ع) درباره این که شک، حاصل چیست؟ فرمودند: "شکّ ، حاصل نادانی است".[2]
آثار شک مقدس
1. از بین رفتن تعصب
کسانی که در اعتقادات خود تعصب دارند، معمولا هیچگاه در باور های خود شک نمی کنند و اجازه شک کردن به دیگران هم نمی دهند. این در حالی است که تعصب به عنوان یکی از رذایل نفسانی در دین شناخته می شود. در حدیثی از رسول خدا (ص) می خوانیم: «من کان فی قلبه حبة من خردل من عصبیة بعثه الله یوم القیامة مع اعراب الجاهلیة؛ [3] هر کسی در دلش به اندازه دانه خردلی عصبیت باشد خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور می کند»
2. جلوگیری از زود باوری
کسانی هستند که هرچه دیگران می گویند را با دلیل یا بی دلیل باور می کنند، به اصطلاح این آدم ها زود باورند. در مورد اینکه زودباوری صفت کمالی برای انسان نیست جای هیچ شک و شبهه ای نیست به همین جهت باید با آن مقابله کرد. یکی از راه های مقابله با زود باوری می تواند تقویت روحیه شک مقدس باشد. به این شکل که هر کس هر هرفی زد نه قبول کنیم و نه رد بلکه ابتدا درباره آن تحقیق کنیم.
3. رفع جمود فکری و تحجر
جمود و تحجر این است که کسی روی عقیده ای پافشاری کند در حالیکه دلیلی بر اثبات مدعای خود نداشته باشد ، همچنین مخالفانی هم آن اعتقاد را رد کرده باشند.
شک مقدس می تواند این موضوع را هم تا حدی حل کند مگر اینکه شخص متحجر خودش نخواهد از آن جمود نجات پیدا کند یا غرضی داشته باشد.
پی نوشت ها:
[1] المحاسن، ج 1، ص 197.
[2] غررالحکم: 725
[3] اصول کافی، جلد 2، صفحه 308
