قرآن کریم در آیات مختلف به مسئله حزن و اندوه آدمی اشاره کرده و نمونه هایی از اندوه پسندیده و ناپسند را ذکر می کند.
غم و اندوه در مصائب دنیوی و کاستی ها از نوع اندوه های ناپسند است که قرآن کریم برای رهایی از آنها چهار راه حل کلی را پیشنهاد می کند:
1.توکل بر خدا و تقویت پایه های اعتقادی: توجه به قدرت مطلق الهی در نجات انسان از هر اندوهی و ایمان به قضا و قدر از مهم ترین راههای رسیدن به آرامش قلبی و رهایی از حزن و ناراحتی است. همچنین خدا همواره به مومنان یادآور می شود که شیطان اندوهی به آنها نمی رساند، مگر به خواست الهی: «إِنَّمَا النَّجْوَى مِنَ الشَّیْطَانِ لِیَحْزُنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیْسَ بِضَارِّهِمْ شَیْئًا إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ»[1] این آیه نوعی دلداری دادن به مومنان است که نجوا و نشست های پنهانی منافقان ضرری به آنها نمی رساند، زیرا اثرگذاری کارها مشروط به اذن خداست و بشر از خود استقلالی ندارد و اگر مومنان ایمان داشته باشند که همه کارها به اذن خدا انجام می شود و برخدا توکل داشته باشند ، از حزن و اندوه در امان می مانند.
توجه به علم غیب خدا که سبب می شود توطئه های دشمنان بی اثر شوند و یادآوری عزت ، شنوایی و دانایی مطلق او حزن و اندوه مومنان را می زداید، چنان که خدای والا همواره به سخنان مشرکان آگاه و بر کیفرشان توانمند است ، پس نباید گفتارشان مایه اندوه شود. «فَلَا یَحْزُنْکَ قَوْلُهُمْ إِنَّا نَعْلَمُ مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ»[2]
2.دعا و یاد خدا: از مهم ترین عوامل نجات از حزن، درخواست از خدا و دعا برای رفع آن است: «وَنُوحًا إِذْ نَادَى مِنْ قَبْلُ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَنَجَّیْنَاهُ وَأَهْلَهُ مِنَ الْکَرْبِ الْعَظِیمِ»[3]. حضرت یونس نیز پس از دعا به درگاه الهی از شکم ماهی و غم زندانی شدن در آن نجات یافت«وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیْهِ فَنَادَى فِی الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ.فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّیْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَکَذَلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ»[4]چنانکه یونس از غم رهایی یافت ، مومنان نیز اگر با اخلاص و خضوع به درگاه خدا دعا کنند آنان نیز خلاصی می یابند. هم چنین انسان اندوهگین با نمازخواندن می تواند حزن خود را بزداید ،زیرا نماز یاد خداست و یاد خدا سبب آرامش آدمی می شود.: «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[5]و «وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّکَ یَضِیقُ صَدْرُکَ بِمَا یَقُولُونَ . فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَکُنْ مِنَ السَّاجِدِینَ»[6] "یضیق صدرک" کنایه از غم است ، چنانکه در تفسیر این آیه گفته اند که از نمازگزاران باش و با حضور دل به نماز پرداز تا از غم نجات یابی.
3.استراحت و پرهیز از عوامل پیدایش اندوه : خدا پس از پایان جنگ احد که غم و اندوه برای مسلمانان به بار آورد، با خوابی سبک آرامش را به آنها بازگرداند: «ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا یَغْشَى طَائِفَةً مِنْکُمْ»[7]
هم چنین پنهان بودن برخی امور برای حفظ آرامش و نظام، ضروری و بر پایه حکمت است و در اینگونه موارد کاوش ها و پرسش های پی درپی برای پرده برداشتن از آن زیبنده نیست. از اینرو در آیه ای از اینگونه پرسش ها نهی شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ»[8] بر پایه تفسیر آیه اگر برخی از امور غیر ضروری آشکار و سوال هایی نابجا یاد شوند انسان اندوهگین می شوند.[9]
4. آمرزش خداوند :مغفرت الهی حزن و اندوه را بر میدارد .پروردگار با بخشندگی عوامل اندوه را زدوده و آن را می پوشاند: «وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَکُورٌ»[10] مراد از این حزن ، اندوه گناهان غمهای دنیا و نیز غمهای آخرت از جمله اندوه صحرای قیامت ، غم جهنم یا حزن هنگام مرگ و وحشت قبر است.[11] بنابراین می توان با طلب مغفرت از خداوند و پاک شدن دل از بسیاری از غم و اندو ها رهایی یافت؛ چرا که بسیاری از غم و اندوه ها به سبب گناهانی است که روزانه مرتکب می شویم.
پی نوشت:
[1] . چنان نجوایى صرفا از [القاآت] شیطان است تا کسانى را که ایمان آورده اند دلتنگ گرداند و[لى] جز به فرمان خدا هیچ آسیبى به آنها نمى رساند . مجادله،10
[2] . سخنان آنها تو را غمگین نسازد، ما آنچه را پنهان می دارند یا آشکار می کنند می دانیم! یس،76
[3] . و نوح را (به یادآور) هنگامی که پیش از آنها (ابراهیم و لوط) پروردگار خود را خواند، ما دعای او را مستجاب کردیم، او و خاندانش را از اندوه بزرگ نجات دادیم. انبیا،76
[4] . و ذا النون (یونس) را (به یاد آور)، در آن هنگام که خشمگین (از میان قوم خود) رفت، و چنین می پنداشت که ما بر او تنگ نخواهیم گرفت، (اما موقعی که در کام نهنگ فرو رفت) در آن ظلمتها (ی متراکم) فریاد زد خداوندا! جز تو معبودی نیست، منزهی تو، من از ستمکاران بودم.ما دعای او را به اجابت رساندیم، و از آن اندوه نجاتش بخشیدیم، و همینگونه مؤ منان را نجات می دهیم. انبیا،87-88
[5] . آگاه باشید با یاد خدا دلها آرامش می یابد. رعد،28
[6] . ما می دانیم سینه تو از آنچه آنها می گویند تنگ می شود (و تو را سخت ناراحت می کنند). (برای دفع ناراحتی آنان) پروردگارت را تسبیح و حمد گو، و از سجده کنندگان باش.حجر،97-98
[7] . سپس به دنبال این غم و اندوه آرامشی بر شما فرستاد، این آرامش به صورت خواب سبکی بود (که در شب بعد از حادثه احد) جمعی از شما را فرو گرفت. آل عمران،154
[8] . ای کسانی که ایمان آورده اید از مسائلی سوال نکنید که اگر برای شما آشکار گردد شما را ناراحت می کند. مائده،101
[9] . دائره المعارف قرآن کریم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،1382، ج10، ص628-629
[10] . آنها می گویند حمد (و ستایش) برای خداوندی است که اندوه را از ما برطرف ساخت، چرا که پروردگار ما غفور و شکور است.فاطر،34
[11] .دائره المعارف قرآن کریم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی،1382، ج10، ص631
