برای تبیین این بحث ابتدا لازم است به این نکته توجه شود که تعیین امام امری انتصابی است و از طرف خدا تعیین می‌شود.
انتصابی بودن امام را از لزوم وجود شرایط برای امامت می‌توان فهمید؛ چون تشخیص تحقق این شرایط در وجود شخصی، برای انسان‌ها ممکن نیست؛ و فقط خداوند آگاه به تحقق این صفات در وجود فرد است.
مفضل می‌گوید: به حضرت صادق (ع) عرض کردم چه شد که امامت در فرزندان امام حسین (ع) قرار گرفت و فرزندان امام حسن (ع) امام نشدند بااینکه هر دو پسر پیامبر (ص) و نواده او و سرور جوانان اهل بهشتند.
فرمود موسى و هارون هر دو پیامبر و رسول و برادر بودند خداوند نبوت را در نژاد هارون قرارداد نه موسى هیچ‌کس نمی‌تواند بگوید چرا چنین کرد؟ امامت همان خلافت خدا است کسى نمی‌تواند بگوید چرا خداوند در فرزندان امام حسین (ع) قرارداد و به فرزندان امام حسن (ع) نداد؟ زیرا در کار خود حکیم است از او نمی‌توان پرسید چرا چنین کردى؟ مردم مورد بازخواست قرار می‌گیرند در کارهاى خود.[۱]
نتیجه اینکه؛ امام باید دارای شرایطی باشد و چون فقط خدا می‌تواند تشخیص دهد که این شرایط در وجود چه کسی تحقق دارد، لذا منصب امامت منصبی است که از طرف خدا تعیین می‌شود. به تعبیر امام صادق (ع) [۲] ، امامت عهد و پیمانی است که خداوند آن را از مردان مشخص و تعیین‌شده‌ای گرفته است و امام نمی‌تواند آن را از جانب خود به دیگرى بعد از خود تفویض کند.
از برخی روایات به دست می‌آید که بعضی امور در این جعل الهی بی‌تأثیر نیستند گرچه ما در چگونگی این نوع تأثیرات در منصب امامت، اطلاعات کافی در اختیار نداریم مثلاً؛ در روایات آمده است که خدای متعال در مقابل شهادت امام حسین (ع) امتیازاتی به او داده است. یکی از آن امتیازات این است که منصب امامت در فرزندان حضرت ادامه یافته است.
به تعبیر امام صادق (ع) ، امامت عهد و پیمانی است که خداوند آن را از مردان مشخص و تعیین‌شده‌ای گرفته است و امام نمی‌تواند آن را از جانب خود به دیگرى بعد از خود تفویض کند
مطلب دیگر این است که آیا امامت امام حسن (ع) قبل از امام حسین (ع) دلیل بر برتری وجودی است؟
دانستن این نکته لازم است که امامت، عهد و پیمان خدایی است که با جعل و انتخاب او ثابت می‌شود و همان‌گونه که پیامبر از طرف خداست، تعیین امام هم باید از طرف خدا باشد و در روایات متعدد، پیامبر اسلام (ص) تعداد و نام جانشینان خود را بیان کرده است.
به‌عنوان نمونه در برخی روایات آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «رهبران پس از من دوازده نفرند و همه آن‌ها از قریش‌اند».[۳] و نام تک‌تک آن دوازده نفر را به ترتیب مقام امامت بیان کرده‌اند.
پس امامت امام حسن (ع) و دیگر امامان (ع) از طرف خدای متعال بوده که توسط پیامبر اکرم (ص) به انسان‌ها ابلاغ‌شده است و هر امامی هم امام بعدی خود را به مردم اعلام می‌کردند و امام علی (ع) هم امام حسن (ع) را به‌عنوان وصیّ و امام پس از خود به مردم معرفی کردند.
امامان جلوه کاملی از صفات و اسمای الهی بوده‌اند، شرایط خاص و ویژگی‌های زمانه، باعث می‌گردید که جنبه‌ای از شخصیت روحانی آن‌ها تجلّی پیدا کند و به فعلیت برسد
اما اینکه چرا دومین امام، امام حسن (ع) بوده و امام حسین (ع) سومین امام است، شاید به جهت این باشد که امام حسن (ع) ازنظر سنّی بزرگ‌تر از امام حسین (ع) بودند وگرنه همه امامان (ع) دارای حقیقت واحدی و از نور واحدی هستند. این اتحاد نوری اهل‌بیت (ع) به‌صراحت در روایات بسیاری واردشده است، البته گاهی پنج‌تن آل عبا و زمانی دیگر، همه معصومان، مورد تصریح روایات است؛ به‌عنوان نمونه خدای متعال به پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ای محمد! من، علی، فاطمه، حسن، حسین و ائمه را از نور واحد آفریدم».[۴]
البته، ما احادیثی داریم که امتیازاتی برای یکی از معصومان خصوصاً امام حسین (ع) در روایات بیان گردیده است؛ مانند حدیث زیر که برای حضرت امام علی (ع) برتری و امتیازی نسبت به امامان دیگر قرار داده‌شده است:
امام صادق (ع) فرمودند: «… اوّلمان و افضلمان و بهترین ما بعد از رسول خدا (ص) علی (ع) است».
و یا در روایات دیگری، خداوند متعال به‌پاس قدردانی از کاری که امام حسین (ع) انجام داده بود، تربتش را شفای دردها قرار داده است. اهمیت این پاداش آنگاه روشن می‌شود که بدانیم ازنظر فقه اسلام، خوردن خاک حرام است و تنها خوردن کمی از تربت سیدالشهدا به‌قصد شفا، از این حکم استثنا شده است.[۵]
اما این روایات دلالت بر برتری وجود امامی نسبت به امام دیگر نداشته و به‌صورت قطعی نمی‌توان گفت که این امتیازات بر اساس اختلافی است که ائمه (ع) در مقام ولایت تکوینی داشته‌اند. به‌بیان‌دیگر؛ بااینکه همه امامان جلوه کاملی از صفات و اسمای الهی بوده‌اند، شرایط خاص و ویژگی‌های زمانه، باعث می‌گردید که جنبه‌ای از شخصیت روحانی آن‌ها تجلّی پیدا کند و به فعلیت برسد و آنان مظهر یک اسم از اسمای الهی گردند و در هر زمان، یک بُعد از ابعاد وجودی آنان ظهور، بروز و جلوه خاصی داشته باشد.
پس تفاوت بین آن‌ها فقط در جهت فعلیت بخشیدن جنبه‌ای از تجلیات اسماء و صفات الهی بر اساس شرایط و ویژگی‌های خاصّ زمانه بود.
خلاصه سخن اینکه:
همه چهارده معصوم (ع) از یک نور واحد خلق‌شده‌اند و از جهت وجودی و مقام ولایت تکوینی یکسان هستند و امامت هر یک از امامان (ع) به امر الهی بوده است و اگر امتیازی برای امامی نسبت به امام دیگر در احادیث یافت می‌شود، به خاطر این بود که هرکدام از امامان معصوم (ع) طبق شرایط خاصّ زمانه، بهترین رفتار و روش را در معرض دید انسان‌ها قرار می‌دادند و جلوه‌ای از اسماء و صفات الهی را به فعلیت می‌رساندند. امام علی (ع) طبق شرایط خود مأمور به یک الگوی رفتاری ظهور و بروز جلوه خاص اسماء و صفات الهی بودند و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و دیگر ائمه (ع) هم همین‌طور.
پی نوشت:
[۱] (بحارالانوار، جلد ۶۳، ص ۶۶)
[۲] (اصول کافی، ج ۲، ص ۲۵، حدیث ۳)
[۳] (بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۲۲)
[۴] (بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۲۸۱ و ۲۲۳)
[۵] (توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج ۲، ص ۵۹۸، م ۲۶۲۸)
