اگر به حرم مطهر امام رضا علیه السلام مشرف شده باشید، احتمالا طرح زیبای ضریح حرم توجه شما را به خود جلب کرده باشد. شاید بپرسید طراح ضریح امام رضا (علیه السلام) چه کسی است؟ جالب است بدانید ضریح اصلی امام رضا علیه السلام در واقع پنجمین ضریحی است که ساخته شده است. ضریح قبلی امام رضا (علیه السلام) در موزه نگهداری میشود. در این مطلب به تاریخچه ضریح‌های امام رضا علیه السلام پرداخته ایم. برخی زائران دلنوشته ها و هدایایی را داخل ضریح امام رضا علیه السلام می اندازند. ممکن است زائران بپرسند ضریح امام رضا علیه السلام در کدام صحن است؟ در پاسخ میگوییم از همه صحن ها امکان تشرف وجود دارد. حرم مطهر رضوی دارای چندین صحن به نام‌های صحن آزادی، صحن انقلاب اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن بعثت و صحن هدایت است.
طراح ضریح امام رضا (علیه السلام) چه کسی است؟
محمود فرشچیان نقاش معروف ایرانی طراح ضریح امام رضا علیه السلام است. او برای ساخت آثار با مضامین شیعی شهرت دارد. آثار او در بسیاری از شهر‌های جهان مانند پاریس، نیویورک، شیکاگو و توکیو به نمایش گذاشته شده‌است. در سال ۱۳۹۳، نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر به وی اهدا شد.
نام محمود فرشچیان، نقاش معاصر ایرانی، برای هنردوستان نامی شناخته‌شده است؛ هنرمندی که تابلوهایی، چون «عصر عاشورا»، «پنجمین روز آفرینش» و «ضامن آهو» را خلق کرده است، اما درمیان این تابلو‌ها خلق یک اثر متفاوت، فرشچیان را بیشتر میان عامه مردم و هنردوستان محبوب کرده است و آن‌هم طراحی ضریح فعلی حرم مطهر امام‌رضا (علیه السلام) (پنجمین ضریح ساخته‌شده برای حرم) است؛ ضریحی که ساختش در سال۱۳۶۰ به‌علت ساییدگی شبکه‌های ضریح چهارم و سست شدن ارکان آن در دستورکار قرار گرفت. به این ترتیب هنرمندان مختلف، طرح‌های گوناگونی را برای ساخت ضریح پنجم پیشنهاد دادند، اما درنهایت طرح محمود فرشچیان از میان آن‌ها برای اجرا برگزیده شد.
هنر در خدمت اسلام
استاد محمود فرشچیان، استاد مسلم در حوزه نقاشی ایرانی است که خود، خالق مکتب خاصی از این هنر است که در عین اینکه به اصالت هنر توجه داشته با ابداع شیوه‌های جدید، قابلیت و کارایی نقاشی ایرانی را افزایش داده است، حتی در هنر نقاشی ایرانی به این اندازه اکتفا نکرده و هنر را در خدمت به اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام درآورده است به‌طوری که طراحی ضریح امام حسین علیه السلام و امام رضا علیه السلام از معروف‌ترین و مشهورترین آثار این استاد بزرگ است.
تابلوی ظهر عاشورا نیز اثر جاودانه و ماندگار دیگری است که تداعی‌کننده مظلومیت امام حسین علیه السلام و یادآور وقایع عصر عاشوراست که نهتنها مردم مسلمان را به فکر فرو می‌برد، بلکه حرف‌های بسیاری برای غیرمسلمان‌ها داشته و مردم زیادی از کشور‌ها و ادیان دیگر را به‌سوی مکتب حضرت سیدالشهدا علیه السلام جذب کرده است.
آن طور که استاد فرشچیان توضیح می‌دهد: تابلوی ظهر عاشورا با همه آثاری که تا آن زمان خلق کرده بودم تفاوت داشت. نمی‌دانم چطور عنوان کنم، با وجود اینکه مدت‌ها از خلق این اثر می‌گذرد هر باری که با یاد لحظه‌های معنوی خلق این تابلو می‌افتم، حال‌وهوای خاصی به من دست می‌دهد. در زمان خلق این اثر هم حس معنوی نابی داشتم که گویا عنایتی از سوی امام حسین علیه السلام بود تا بتوانم چنین تابلویی را ایجاد کنم.
نگاهی به تاریخچه ساخت ضریح در حرم امام رضا علیه السلام
ضریح حال حاضر امام رضا علیه السلام که به طراحی استاد فرشچیان ساخته شده است، پنجمین ضریحی است که در طی تاریخ، در روضه منوره قرار گرفته و پیش از آن چهار ضریح دیگر در این مکان مقدس قرار داشته‌اند. بنا بر مستندات تاریخی نصب ضریح از دوره صفویه رواج پیدا کرده است.
اولین ضریح امام رضا (علیه السلام)، ضریحی از جنس چوب
اولین ضریح بارگاه مطهر امام رضا علیه السلام ضریحی چوبی، با تزییناتی از طلا و نقره بوده که در اواسط قرن دهم هجری و به سال ۹۵۷ هجری قمری بر روی صندوق چوبی حرم مطهر نصب شده است. این ضریح در عهد شاه طهماسب صفوی ساخته شد و درحال حاضر، کتیبه‌ها و تزئینات طلایی آن، در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری میشود. سازۀ اصلی این ضریح هم به مرور زمان از بین رفته است و درب مرصع آن بالای دیوار غربی قرار داده شده است.
دومین ضریح مرقد مطهر رضوی، معروف به ضریح نگین نشان نادری است. این ضریح در سال۱۱۶۰ هجری قمری، توسط شاهرخ میرزا که نوۀ نادرشاه افشار بود وقف و تقدیم مضجع منور امام رضا علیه السلام شد. این ضریح از زمان نصب تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی، در طبقۀ فوقانی و داخل ضریح چهارم جای داشت و بعد از برداشتن ضریح چهارم و قبل از نصب ضریح جدید، به لحاظ وقفی بودنش به درون سرداب مقدس امام رضا و روی مرقد منور ایشان انتقال یافت.
سومین ضریح با سقف شیروانی
سومین ضریح ضریحی فولادی مربوط به دورۀ قاجاریه است. این ضریح سقف شیروانی چوبی و یک طوق طلایی جواهرنشان داشته است. در سال ۱۳۱۲ هجری قمری، دورتادور قسمت فوقانی آن به متن آیةالکرسی مزین شد. ضریح سوم در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی به موزه منتقل شد.
ضریح چهارم ضریح شیر و شکر
ضریح چهارم معروف به ضریح طلا و نقره یا شیر و شکر است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی و پس از برداشتن ضریح فولادی قدیمی، در روضۀ منوره نصب شد.
این ضریح با نظارت مرحوم سیدابوالحسن حافظیان و با هنرمندی استاد، حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی و جمعی دیگر از هنرمندان ساخته شد. ضریح چهارم هفت تن وزن دارد و از چهارده دهانه به نماد چهارده معصوم تشکیل شده که در بالای هر دهانه‌اش، در گلبرگی از طلا، نام یکی از معصومان نوشته شده است.
قسمت بالای ضریح، به سوره‌های مبارکۀ یس و انسان آراسته شده که با خط استاد احمد زنجانی، بر کتیب‌های طلایی نگاشته شده است. ضریح شیر و شکر، همزمان با نصب ضریح پنجم در ۱۳۷۹ هجری شمسی به موزۀ آستان قدس رضوی انتقال یافت.
با گذشت نزدیک به ۴۱ سال از عمر ضریح چهارم، استحکام ساز‌های آن رفته رفته کم شد؛ درعین حال، ایجاد انفجار توسط منافقان در ضلع بالاسر مبارک امام رضا علیه السلام در عاشورای خونین سال ۱۳۷۳ هجری شمسی، آسیب‌هایی را به ضریح چهارم وارد کرد؛ بنابراین در ۱۳۷۲ هجری شمسی طراحی ضریح پنجم با مشورت گرفتن از صاحب نظران و هنرمندان، توسط استاد محمود فرشچیان آغاز شد. خاتم‌کاری این ضریح را استاد کشتی آرای شیرازی، قلمزنی آن را استاد خدادادزادۀ اصفهانی و خطاطی اش را استاد موحد برعهده داشته‌اند.
ساخت ضریح پنجم، با کیفیت عالی و البته استحکام کامل، هفت سال به طول انجامید. سرانجام در روز ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ و همزمان با عید سعید قربان، کار نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری مدظله العالی پایان پذیرفت.
استاد فرشچیان در کنار نگارگری، در طراحی ضریح متبرک ائمه معصومین (علیهم السلام) هم فعالیت دارد و طراحی ضریح‌های جدید امام رضا (علیه السلام) و حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) محصول ذوق، قریحه و معنویت اوست. طراحی و نظارت بر ساخت ضریح جدید حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) جدیدترین مشغولیت این استاد ۹۱ ساله است.
دستمزد استاد فرشچیان
عده بسیاری فکر می‌کردند که فرشچیان دستمزد هنگفتی برای طراحی ضریح از آستان قدس گرفته است، اما این هنرمند نهتنها برای این طراحی بلکه برای هیچ‌کدام از کار‌های مذهبی‌اش دستمزد نگرفته است. به‌گفته خودش، روز آخری که کار ساخت ضریح حضرت امام‌رضا (علیه السلام) تمام میشود، یک هدیه نفیس به او تقدیم می‌کنند، اما او با بیان اینکه چنین کاری را برای گرفتن دستمزد انجام نداده است، آن را به آستان‌قدس‌رضوی تقدیم می‌کند.
او در مصاحبه‌ای اعلام کرد: وقتی طراحی ضریح تمام شد، یک تسبیح صد دانه یاقوت احمر بسیار زیبا آوردند و گفتند، چون پول نگرفتی، این را به عنوان هدیه بپذیر. گفتم من باید پول بدهم به امام رضا (علیه السلام) که این منت را بر من گذاشته‌اند که ضریحشان را طراحی کرده‌ام. لطفاً این تسبیح را به من ندهید، چون اگر مجبور شوم بپذیرم، آن را می‌بوسم و می‌برم داخل ضریح حضرت می‌اندازم.
ماجرای شفا گرفتن دست فرشچیان
آن زمان که با فرشچیان برای طراحی ضریح تماس گرفته بودند، او برای عمل دستش به خارج از کشور سفر کرده بود. دست فرشچیان به‌گونه‌ای آسیب دیده بود که پزشکان به او هشدار داده بودند اگر جراحی نشود، ممکن است خشک و ضعیف شود.
استاد فرشچیان میگوید: به‌یاد دارم مدتی قبل از اینکه پیشنهاد کار بنده در ساخت ضریح امام رضا علیه السلام به دستم برسد، برای انجام کاری به فرانکفورت رفته بودم. در آنجا در قطاری دست راستم میان در‌ها گیر کرده به‌شدت آسیب دید. در آمریکا به‌سراغ پزشک‌های متخصص رفتم و آن‌ها گفتند که شانه‌ام باید جراحی شود، چون در غیر این صورت به‌مرور زمان دستم خشک شده و از کار می‌افتد. در همان روز‌ها بود که از آستان قدس رضوی با من تماس گرفتند تا طراحی ضریح امام رضا علیه السلام را شروع کنم. نگران دستم بودم و این نگرانی وقتی بیشتر می‌شد که می‌ترسیدم مبادا دستم نتواند در این راه معنوی و پربرکت همراهی‌ام کند.
به هر حال این سفارش را با شوق قبول و با توکل به خدا و توسل به آن حضرت کار را شروع کردم. کاغذ‌ها را پهن کردم تا کار طراحی را آغاز کنم. باورتان نمی‌شود که کمترین دردی در دستم نداشتم و دست راستم به‌طور معجزه‌آسایی شفا پیدا کرده بود، طوری که وقتی این موضوع را با پزشک‌ها مطرح کردم، آن‌ها هم از این اتفاق تعجب کرده بودند.
حالا هم که سال‌ها از آن ماجرا می‌گذرد، نهتنها دستم دچار کمترین مشکل و ضعفی نشده، بلکه مانند همان دوران جوانی قلم به دست می‌گیرم و طراحی می‌کنم. همه این‌ها را از لطف خدای متعال و عنایت ویژه امام رضا علیه السلام می‌دانم.
