هدیه دادن، یکی از فرهنگ های اصیلی است که هم در دین اسلام نسبت به آن توصیه شده است و هم در مراسم عید نوروز به جا آورده می شود. اما در این میان عده ای نفس هدیه و عیدی گرفتن را دور از نظر داشته و به جای توجه به محبت و احترامی که هدیه دادن به همراه دارد، به مبلغ و گرانی هدیه توجه دارند. شاید روحی سرمایه‌سالار در فرهنگ پسندیده عیدی دادن هم رسوخ کرده است.
در شبکه‌های اجتماعی کراراً تصاویر، گزاره‌ها، لطیفه‌ها و شوخی‌های تصویری و مکتوب درباره عیدی دادن و عیدی گرفتن به زبان کنایه طرح می‌شود اما به نظر می‌رسد این ماجرا در ناخودآگاه بخشی از جامعه ما حضور دارد هرچند این حضور کمرنگ باشد و خیلی جدی نباشد. اما چرا «چقدر عیدی گرفتی؟» سؤال متداول کودکان جامعه ما از هم شده است؟ این سؤال، ملاک تزریقی خانواده ها به ذهن آنان بوده است؟ اگر اینطور است این ملاک به چه دلیل انتخاب شده و جایگزین کدام فرهنگ شده است؟
دکتر طاهره محسنی، کارشناس مسائل دینی، در این باره می‌گوید که این فرهنگ را خودمان جا انداخته ایم که هرقدر پول بیشتری عیدی بگیریم، دلمان شادتر است و دیگر از برکت همان عیدی 50 تومانی که دست های پدربزرگ آن را از لای قرآن روی طاقچه درمی آورد هم غافل شده ایم. برای نهادینه کردن فرهنگ هدیه دادن در نوروز، باید توجه خانواده ها و به خصوص نوجوانان و جوانان را به تبرک هدیه و ارزش های معنوی آن جلب کرد.
خانم دکتر، یکی از رسم های همیشگی در آداب نوروزی این است که مردم در دید و بازدیدهای خود به یکدیگر عیدی می دهند. حکمت و دلیل عیدی دادن در فرهنگ ما ایرانی ها چیست؟
عیدی دادن از سال ها قبل در فرهنگ ما، ایرانی ها، انجام می شده است. مردم ایران همیشه رسم داشتند وقتی سال نو می شد و زنده شدن طبیعت و رسیدن بهار را به چشم می دیدند، شادی های خودشان را با یکدیگر تقسیم می کردند. یکی از راه های تقسیم این شادی ها، دید و بازدید و دادن عیدی بود که معمولا کوچک ترها به دیدن بزرگ ترها می رفتند و از آنها چیزی به عنوان عیدی و تبرک دریافت می کردند تا زندگی شان در سال جدیدشان را با آن متبرک کنند. البته از زمانی که مردم ایران با دین اسلام آشنا شدند، تحت تاثیر فرهنگ اسلامی قرار گرفتند و این فرهنگ بر تمام اندیشه ها و رفتارهای آنها اثر گذاشت. به عنوان مثال صله رحم یکی از دستورات و آموزه های دین اسلام است و وقتی ایرانی ها با این دستور آشنا شدند، اهمیت بیشتری برای دیدار از اقوام و آشنایان قائل شده بودند.
پس آیا می توان نتیجه گرفت که عیدی دادن از فرهنگ اسلام گرفته شده است؟
همین طور است. روایت های اسلامی بسیاری وجود دارند که این نکته را تاکید کرده اند که بزرگان دین ما در مناسبت های گوناگون به دیگران عیدی می دادند. البته عید نوروز جزء فرهنگ ایرانی هاست، اما پیامبر اسلام و امام معصوم علیهم السلام در مناسبت های مذهبی به خانواده خود و مردم دیگر عیدی می دادند. به عنوان مثال در کتاب بحار الانوار، روایتی به نقل از پیامبر اسلام (ص) درباره عید فطر نوشته شده، مبنی بر اینکه آن حضرت فرموده است: « عید فطر، هدیه ای است که از سوی خداوند به مردان و زنان امتم داده شده و خداوند متعال چنین هدیه ای را پیش از من به هیچ کس نداده است.» جالب اینکه بر اساس این روایت، عید فطر و جشن مسلمانان بعد از یک ماه روزه داری و مهمانی خدا، خودش نوعی هدیه الهی است.
در روایتی هم در کتاب بحارالانوار نوشته شده است که امامان معصوم علیهم السلام از جمله امام صادق و امام باقر علیهما السلام در روز عید فطر به مردم عیدی می دادند و این عیدی جدا از پرداختن فطریه بوده است. چون فطریه در عید فطر، هدیه ای است که روزه داران به مردم فقیر می دهند اما امام صادق و امام باقر علیهما السلام علاوه بر پرداخت فطریه، بدون توجه به سطح مالی مردم، به آنها عیدی می دادند.
چنین رسمی در عید غدیر هم مورد توصیه است.
بله، عیدی دادن در روز عید غدیر هم توصیه شده است. در کتاب الغدیر، روایتی به نقل از امام علی (ع) نوشته شده، با این مضمون که آن حضرت درباره وظایف شیعیان در این روز فرمود: « در عید غدیر، نعمت های خدا را به همدیگر هدیه بدهید، که خداوند چندین برابر عیدهای پیشین و عیدهای آینده به شما پاداش می دهد.» از این روایت ها مشخص می شود که عیدی دادن در فرهنگ اسلامی هم تاکید شده است تا مسلمان ها در روزهای خاصی از سال که عید محسوب می شود، به یکدیگر عیدی بدهند.
پرسش دیگری که درباره هدیه دادن در نوروز به ذهن خطور می کند آن است که چرا بیشتر مردم به عنوان هدیه، چیزی می خرند یا مبلغی را عیدی می دهند؟ آیا در دین اسلام توصیه شده که عیدی باید نقدی و مادی باشد؟
این طور نیست. روایت هایی که از امامان معصوم علیهم السلام وجود دارد، مشخص می کند که آن بزرگان هدیه های متنوعی را به مردم می دادند و این طور نبوده که حتما هدیه آنها وسیله خاصی یا خوراکی یا حتی وجه نقدی باشد. در کتاب بحار الانوار روایتی نوشته شده با این مضمون که پیغمبر اکرم (ص) فرموده است: «مرد مسلمان هیچ هدیه ای بهتر از جمله حکمت آمیز که به واسطه آن خداوند هدایت او را بیفزاید و از تباهی بازش دارد به برادر خود نداده است.» از این روایت مشخص می شود که هدیه ای که مردم به یکدیگر می دهند، لازم نیست که حتما وجه نقد یا یکی از مادیات باشد. بلکه بهترین هدیه این است که جمله حکمت آمیز و یا روایت نکته داری را به دوستت یاد بدهی. چراکه مادیات خیلی زود دچار فرسودگی می شوند و از بین می روند، در حالی که سخن حکیمانه، در ذهن انسان می ماند و گره های زیادی را در زندگی باز می کند.
پس در این میان چه اتفاقی افتاده که فرهنگ عیدی دادن بیشتر به مادیات و به خصوص وجه نقد محصور شده است؟ امروزه عیدی ها بیشتر به صورت اسکناس هستند شاید شما هم تلاش در روزهای آخر سال برای دریافت اسکناس نو از بانک ها را دیده باشید.
با وجود اینکه عیدی یک رسم قدیمی است، اما امروزه نسبت به گذشته تا اندازه ای دچار تغییر محتوا شده است. در واقع به نظر می رسد که گذشت زمان بر شیوه عیدی دادن اثر گذاشته و آن چیزی که در سال های قبل به عنوان عیدی رد و بدل می شد، در حال حاضر چندان مورد قبول نیست. جوان ها و حتی بچه های خردسال بیشتر دوست دارند که عیدی شان را به طور نقدی دریافت کنند. حتی مقدار و مبلغ عیدی را هم می سنجند و هر قدر پول بیشتری بگیرند، نسبت به عیدی دهنده محبت بیشتری پیدا می کنند و دوست دارند که سال های بعد هم با او رفت و آمد کنند. شاید یکی از دلایل این اتفاق این باشد که خانواده ها به شدت درگیر مسائل اقتصادی شده اند و این رویکرد آنها، بر برخورد و علاقه فرزندان شان هم اثر گذاشته است.
این در حالیست که در گذشته، بزرگ ترهای فامیل به کوچک ترها هدیه ای می دادند که این هدیه ممکن بود از لحاظ مادی بسیار کم ارزش و کوچک باشد. با این وجود هر سال عید نوروز که می رسید، کوچک ترها برای عرض احترام و ادب به دیدن بزرگ ترها می رفتند.
یعنی شوق عیدی گرفتن در آن دوران هم در بین مردم وجود داشت؟
بله؛ اما برای همه مردم، این نکته مهم بود که هدیه ای تبرک یافته از بزرگ ترها بگیرند و مبلغ یا ارزش مادی آن اهمیتی نداشت. در عین حال برای بعضی از مردم، شگون عیدی و به اصطلاح دشت کردن از دست بزرگ فامیل مهم بود که متاسفانه این انگیزه در سال های اخیر کم رنگ تر شده است .
به متبرک بودن عیدی ها اشاره کردید. چرا بعضی از بزرگ ترها، به خصوص پدربزرگ و مادربزرگ ها، پولی را که می خواهند عیدی بدهند بین صفحه های قرآن می‌گذارند؟
این کار هم به دلیل متبرک شدن پول است. درواقع تعداد زیادی از بزرگ ترها وقتی می خواهند پولی را به اقوام خود عیدی بدهند، آن پول را در بین صفحه های قرآن می گذارند و موقع عیدی دادن، قرآن را باز کرده و پول را از بین صفحه ها بیرون آورده و به کوچک ترها می دهند.
البته چنین کاری، جنبه آموزشی و تبلیغی هم دارد. چون کوچک ترها ارتباط برقرار کردن با قرآن را یاد می گیرند و برای پول های عیدی خود تبرک جویی می کنند. از طرف دیگر، این کار موجب می شود که نقش مادیات در عیدی ها کمرنگ شود و مردم به جای توجه به مبلغ عیدی خود، به متبرک بودن آن دلخوش باشند.
یکی دیگر از رسم هایی که برای مانوس شدن با قرآن در میان بعضی از خانواده های ایرانی انجام می شد، این بود که در روز تحویل سال نو، همه بچه ها و نوه ها در خانه پدر بزرگ و مادربزرگ جمع می شدند. در این مهمانی خانوادگی، پدربزرگ برای امور مهم خانواده با قرآن استخاره می کرد. البته خواندن شعرهای معنوی حافظ شیرازی و تفسیر این شعرها هم یکی دیگر از برنامه های خانوادگی در دید و بازدید نوروزی بود و بعضی ها دیوان حافظ را به یکدیگر عیدی می‌دادند.
پس تغییر دادن الگوی رفتاری حتی در مورد عیدی دادن و عیدی گرفتن هم با برنامه یک ساله انجام نمی‌شود. برای اصلاح فرهنگ عیدی چه می‌توان کرد؟
طبیعی است وقتی یک نوجوان هر سال در تعطیلات نوروزی، مبلغی پول هدیه گرفته، امسال هم باید منتظر باشد تا اقوام و آشنایان و حتی پدر و مادرش به عنوان عیدی به او پول بدهند. چون نمی توان از این نوجوان انتظار داشته باشیم که به برکت عیدی ای که از بزرگ ترها می گیرد فکر کند و اگر پدربزرگش امسال پول کمتری نسبت به سال قبل به او داد، دلگیر نشود.
مشخص است که تغییر دادن دیدگاه این نوجوان تلاش زیادی می خواهد تا او باور کند که اگر یک کتاب عیدی گرفت، بیشتر از پولی که گرفته ارزش دارد. بنابراین باید به خانواده ها آموزش داد تا فرزندان خود را با عیدی های گرانبهاتر از پول آشنا کنند؛ عیدی هایی که حتما در فکر و خاطره آنها تا سال ها باقی می ماند.
