استان اصفهان با بیش از 22 هزار بنا و اثر تاریخی که 1850 مورد آن به ثبت ملی و هفت اثر آن به ثبت جهانی رسیده، چه سهمی از بودجه میراثی کشور دارد؟ چرا هر روز خبری از تخریب یک یا بخشی از آثار تاریخی مهم و بی‌نظیر به گوش می‌رسد؟ روند تخریب‌ها و بی‌توجهی دقیق به مرمت و حفاظت آثار و بناهای تاریخی تا کجا پیش خواهد رفت؟ این‌ها بخشی از پرسش‌هایی است که امروز نه‌تنها برای فعالان حوزه مرمت و میراث، بلکه برای هر فرد علاقه‌مند و دلسوز نسبت به اصفهان مطرح شده است. وضعیت اصفهان در زمینه آثار تاریخی و حفاظت از آنها خوب نیست و این موضوع را امروز همه می‌دانند، از یک سو خشکسالی و فرونشست و از سوی دیگر عدم حفاظت و مرمت‌های پُر ایراد، بلای جان بناهایی شده که اغلب آنها در جهان نظیر ندارند. اساتید و فعالان حوزه مرمت و باستان‌شناسی از وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مطالباتی دارند. در همین
زمینه با عقیل عقیلی کارشناس باستان‌شناسی گفتگو کردیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
وضعیت حال حاضر گذر کمر زرین چگونه است؟ به‌خاطر ناهماهنگی بین سازمان‌ها، به‌خصوص شهرداری اصفهان با میراث‌فرهنگی، حفاری بیش از اندازه شده بود. به دلیل این ناهماهنگی‌ها بیشتر از حد مجاز حفاری کرده‌اند و به جایی که لایه‌های تاریخی وجود داشت رسیدند و این کار خرابی‌هایی هم به بار آورده بود. دو فصل را در آنجا کاوش کردند، و حالا منتظر بودجه هستند و احتمال دارد که در کمر زرین یک سقف زده شود و سایت روباز درست شود. مردم هم از کنارش می‌روند و می‌آیند ولی حفاظت می‌شود، گذر دسترسی هست برای مردم و نمی‌شود همه‌جا را بست اما در حال حاضر اوضاع خوبی دارد. میراث‌فرهنگی هم به اهمیت موضوع پی برده است که باید به آن رسیدگی کند.
در گذر کمر زرین چه اتفاقی افتاده است؟ در واقع کمر زرین گذری بود که شهرداری می‌خواست تسطیح کند، می‌خواستند خیابان را هم سطح کنند که دسترسی‌ها باز شود، در این منطقه قبلاً هم یک پاساژ درست شده بود در دوران کرونا، به‌خاطر ایجاد دسترسی باید حفاری را بیشتر می‌کردند. با بیل مکانیکی بیشتر از یک حدی گودبرداری کرده بودند، مثلاً به آنها گفته بودند در حد 50 تا 60 سانت، این‌ها نزدیک 3 متر گودبرداری کرده بودند. باید بگویم در اصفهان که یک شهر قدیمی است، 3 متر گودبرداری می‌کنید آن هم با بیل مکانیکی، می‌رسید به لایه‌های تاریخی، در همان زمان که با این لایه‌ها برخورد کردند دستور توقف صادر شد و باستان‌شناسان دست‌به‌کار شدند، این منطقه از نظر تاریخی مهم است، چرا؟ چون ما هنوز در کوچه و پس‌کوچه‌های اطراف مسجد جامع عتیق می‌بینیم که شهر فراز و نشیب‌هایی دارد و احتمالاً در زیر آنها مکان‌های تاریخی است.
بنابراین نمی‌شود در این محله‌ها بدون نظارت و مجوز میراث، دست به تخریب بزنند، مثلاً اداره آب نمی‌تواند بیاید به‌راحتی لوله بکشد، یا اداره گاز بیاید راحت 7 متر برود پایین، بنابراین در این منطقه‌های تاریخی نیاز هست که هماهنگی بیشتر باشد، چرا که ما اینجا آثاری که داریم که از صدر اسلام است حتی ممکن است به زمان‌های قدیمی‌تر هم برگردد و از پیش از اسلام آثار داشته باشیم . در گزارش‌هایی گالبیری، شرایتو، پژوهشگران ایتالیایی در مورد منطقه مسجد جامع عتیق نوشته شد، گفتند که اینجا آثار صدر اسلام پیدا می‌شود و ممکن است که حتی آثار پیش از اسلام هم اینجا وجود داشته باشد، چرا که در کتاب‌های تاریخی از اقوامی حدود 150 هجری قمری از منطقه جید کوچ می‌کنند به استقراری جدیدتر در همین محدوده مسجد جامع عتیق اصفهان و بنابراین یک منطقه خیلی مهم است که با آن روبرو هستیم. اسم این منطقه جویباره است، احتمالاً این جویباره به‌خاطر مسیر آب یا آن مسیرهایی باشد؛ در کمر زرین هم ما به این موضوع رسیدیم که آثار با قدمت بیشتری وجود دارد.
در کمر زرین یک مسیر انتقال آب در واقع این‌ها پیدا کردند از دوره‌های قدیمی‌تر احتمال می‌رود که این مسیر آب از دوره سلجوقیان باشد و لایه‌هایی که در این منطقه پیدا می‌شود اهمیت این منطقه را می‌رساند. احتمال دارد کمر زرین تا چه دوره‌ای عقب برود؟چیزی که بنده از روی مطالعات حدس می‌زنم این است که احتمالاً این آثار بتوانند ما را به اتفاقاتی که پیش از اسلام در این مکان رخ‌داده برساند همچنین باید بگویم در ترانشه‌های مختلف ما لایه‌های متفاوت داریم، لایه سلجوقی، لایه‌های نزدیک به اوایل اسلام که اطلاعات بهتری را دارد از اصفهان تاریخی به ما می‌دهد.ولی موردی که تا کنون پیدا شده، لایه‌های صدر اسلام است، آثاری سده‌های ابتدایی اسلام، این موضوع مهم است چون قبلاً چیزهایی که پیدا شده بود اطلاعات از دوران سلجوقی می‌داد ولی الان خیلی عقب‌تر رفتیم.
چگونه باید آثار تاریخی را از آسیب‌ها حفظ کرد؟مساله‌ای که برای ما اهمیت دارد، حفاظت از این آثار است، حالا هر نوع حفاظتی، حفاظت فیزیکی که افرادی از یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی، به‌صورت حضوری در کنار این آثار باشند، اگر نباشد می‌شود با کشیدن شیشه، حفاظ، یا با تمهیدات لازم، یک سری حفاظ نشکن کشیده شده باشند. مثلاً مسجد حکیم را ما داریم که خیلی نگران آن هم هستیم. آثاری که در کوچه وجود دارد بیشتر در معرض آسیب هستند، زیرا مردم موتور در این مکان‌ها پارک می‌کنند و یا ترددهای مختلف هست، و باید برای آن هم فکری شود، اما ازیک‌طرف اگر شیشه هم گذاشته شود ممکن هست آتش بزنند و باید برای این مسائل سطحی هم برنامه داشته باشیم.
پایش همیشگی لازم است که برای این کار نیرو لازم هست، کارها به هم گره می‌خورد، در ایران همان‌طور که می‌دانید، به‌خصوص در اصفهان، تعداد آثار باستانی زیادی وجود دارد اما متأسفانه نیروی نگهداری آن‌قدر نیست و همین است که کار را پیچیده و سخت می‌شود، وگرنه بهترین حالتی که دارد این است که در واقع برایش حفاظ بگذاریم.وضعیت فعلی مسجد جامع عباسی اصفهان چگونه است؟ببینید برای مسجد جامع عباسی معضلاتی که در این بخش داریم نشست‌هایی است که در دوره‌های مختلف اتفاق افتاده و همه این‌ها را باید در نظر گرفت، بحث این هست که معضل زمین هم ما داریم، یعنی نشست‌هایی که در این چند صدسال دارد اتفاق می‌افتد، در آنجا چندین مسئله در کنار هم در حال اتفاق است. نشست‌ها بایستی بررسی بشود، شما یک زمانی در واقع دور مسجد جامع عباسی خیلی خانه وجود داشت و این بافت تاریخی خیلی متراکم بود.
اما چه اتفاقی برای این بافت تاریخی افتاد؟ گذرها را باز کردند، خانه‌ها تخریب شد، یک سری چاه‌ها پر شد، خانه‌ها اکثراً چاه داشتند، خانه‌هایی که در واقع خانه‌باغ بود، چاه داشتند، این چاه‌ها بعضی‌هایش 10 تا 15 متر عمق داشت، این‌ها پر شد، تمهیداتی نداشتند. الان روی این لایه‌ها فشار می‌آید، تردد زیادتر شده، مردم رفت‌وآمد می‌کنند، مصرف آب بیشتر شده، این مسائل هم باید رسیدگی و بررسی شود، یعنی ما تنها با یک مشکل مواجه نیستیم، باید بیاییم و همه مسائل را در کنار هم بررسی کنیم.
نشست‌ها چه تاثیری بر آثار تاریخی دارد؟این نشست‌هایی که ما داریم حتی اگر مقطعی هم باشد، اسم آن فرونشست است، به خاطر فرو چاله‌ها که در دشت‌ها اتفاق می‌افتد، آثارش در اصفهان هم دیده می‌شود، اما در بعضی جاها فرونشست‌ها دلایل دیگری دارد در شهر ما آثار تاریخی زیر زمین داریم، مثلاً سبزه‌میدان؛ در پارکینگی که ما در سبزه‌میدان داشتیم، یک‌تکه زمین فرورفته است که خیلی‌ها اعتقاد داشتند فرو چاله است، ولی خب زیر آنجا که رفته پایین یک حمام قدیمی بوده پیش از انقلاب این حمام تعطیل شده، بعد روی آن چند تا لایه خاک ریختند، آسفالت کشیدند بعد به پارکینگ تبدیل شد که وزن آن مکان را بالا برد سقف این حمام، یک‌دفعه فرورفته، بعد اسمش را به‌اشتباه گذاشتند فرونشست. ما این‌ها را هم باید از هم تفکیک کنیم، نیاز هست که این‌ها دقیق بررسی بشود، آیا فرونشست است؟ آیا نشست هست؟ آیا مثلاً زیرش زیرسازه‌ای بوده که فرسوده شده و نمی‌شود همه را در یک قالب دید. مسئله این است که ما بافت تاریخی را زیر خود همین شهر داریم، یک مسئله هم این هست که برای ما مهم است. شهر اصفهان قدیمی است، به‌خاطر اینکه در واقع لایه‌های شهرهای دیگر زیر این شهر قرار دارد، مثل بسیاری از شهرهای قدیمی نیست که شهر جدید دورتر از شهر جدید شکل‌گرفته باشد.
اما اصفهان به‌خاطر جغرافیایی که دارد،که کوه و کوهستانی که اطرافش هست، لایه‌ها در همین شهر بوده، یعنی ما الان روی لایه‌های قدیمی شهر ایستاده‌ایم ، روی لایه‌های سلجوقی، روی لایه‌های صفوی، همه این‌ها روی همدیگر شکل‌گرفته، ترانشه باز بشود تا بعضی جاها بتوانند لایه‌ها را تشخیص بدهند.
