شاید عبارت «نقدینگی» را بتوان پرتکرارترین واژه اقتصادی دانست که در سال‌های اخیر به گوش‌مان خورده است.
اخبار سیاسی - با افزایش سطح عمومی قیمت‌ها یا جهش شاخص بورس و گرانی غیرطبیعی در کالاهایی چون مسکن، خودرو و... همواره یکی از دلایل آن، افزایش نقدینگی یا به عبارتی وجود نقدینگی سرگردان معرفی می‌شود. سوال اینجاست: این افزایش نقدینگی صرفا برای اقتصاد ایران رخ می‌دهد؟ میزان 20 تا 25 درصدی افزایش نقدینگی در هیچ اقتصادی در دنیا رخ نمی‌دهد؟ آیا این افزایش عجیب و خارج از قاعده به حساب می‌آید؟ اصولا هر افزایش نقدینگی بد است؟ یا نقدینگی بد و خوب داریم؟ چرا در گذشته افزایش 20 تا 25 درصدی نقدینگی مانند امروز به عنوان دردسر بزرگ اقتصاد کشور معرفی نمی‌شد؟ و... اینها و شاید ده‌ها سوال دیگر سوالاتی است که شاید خیلی‌ها درباره نقدینگی به آن فکر کرده باشند.
رشد نقدینگی در یک سال منتهی به آذرماه امسال بیش از ۲۸ درصد بوده و حجم نقدینگی نیز به بیش از ۲۲۶۳ هزار میلیارد تومان رسیده است. این در حالی است که عدد ۲۸ درصد از میانگین رشد نقدینگی ۵۰ ساله کشور (۲۵ درصد) 3 درصد بیشتر است.
حسن روحانی در نشست خبری اخیر خود درباره رشد نقدینگی مدعی شد نباید هر رشد نقدینگی را بد دانست و رشد نقدینگی اخیر چون بر اثر افزایش ذخایر خارجی بانک مرکزی بوده، خوب است. در زیر به بررسی تفاوت رشد نقدینگی بد و خوب و ماهیت این موضوع پرداخته‌ام.
ماهیت نقدینگی: برای پاسخ به این سوال که اصولا کدام افزایش نقدینگی مضر و کدام افزایش نقدینگی مفید است باید به بررسی فلسفه وجودی پول پرداخت. پیدایش پول به زمانی بازمی‌گردد که به دلیل تعدد کالاها و خدمات عملا تداوم مبادله کالا به کالا برای بشر امکان‌پذیر نبود لذا بشر با ایجاد یک کاغذ که به واسطه تایید و مهر روسای قبایل و حاکمان (بانک مرکزی امروز) اعتبار بخشیده می‌شد، مبادلات خود را انجام می‌داد. دانستن این تاریخچه از این باب مهم است که نشان می‌دهد پول امروزی (پول و شبه‌پول) باید زمانی ایجاد شود که مابه‌ازای آن کالا وجود داشته و هر پولی که مابه‌ازای آن کالایی وجود نداشته باشد غیرواقعی است. بعدها و با گذشت زمان و تاسیس پدیده‌ای تحت عنوان «بانک»، ماهیت این ماجرا به طور کلی تغییر کرد. ابتدا اعتبار(پول) ایجاد و قرار شد ما به ازای این اعتبار کالا یا اصطلاحا پشتوانه ایجاد شود.
کدام نقدینگی خطرناک است: با توجه به توضیحات فوق حال باید دید کدام نقدینگی خوب و کدام نقدینگی بد است. بر اساس علم اقتصاد، اگر رشد نقدینگی بالاتر از رشد تولید باشد موجب ایجاد تورم می‌شود. به بیان بهتر ممکن است در 2 اقتصاد طی یک‌سال هر دو اقتصاد با رشد 20 درصدی نقدینگی مواجه شوند اما میزان تورم این دو کشور هیچ شباهت و قرابتی به هم نداشته باشد. یکی از دلایل این موضوع نحوه هدایت نقدینگی در این دو اقتصاد است. به طور کلی می‌توان این موضوع را یکی از تفاوت‌های عمده جوامع توسعه‌یافته با توسعه‌نیافته دانست. اگر آمار کشورهای توسعه‌یافته و پیشرفته را بررسی کنید، خواهید دید درصد پایینی از ارقام رشد نقدینگی در تورم نشسته و عمده این افزایش به سمت تولید سوق یافته است.
لذا در گام اول، برای تعیین موضوع نقدینگی خوب یا بد، نحوه هدایت نقدینگی مهم است. اگر جامعه‌ای رشد 25 درصدی نقدینگی داشته باشد اما 20 درصد از این افزایش نقدینگی به سمت تولید برود به این معناست که صرفا 5 درصد از این رشد نقدینگی به سمت تولید نرفته و طبیعتا خودش را در تورم نشان خواهد داد. از این رو می‌بینیم اقتصادهایی در دنیا وجود دارند که اگر چه دارای رشد نقدینگی نسبتا بالایی هستند اما این رشد نقدینگی در این کشورها موجب افزایش تورم نمی‌شود.
اما در اقتصادی مانند ایران امروز که رشد اقتصادی کشور در ۹ ماهه اول سال جاری منفی بوده است، به این معناست که حجم اقتصاد ایران (تولید) نسبت به سال گذشته نه‌تنها افزایشی نداشته بلکه دچار کاهش نیز شده است. طبیعی است در چنین اقتصادی نه‌تنها رشد 25 درصدی نقدینگی بلکه رشد 10 درصدی نقدینگی نیز خطرناک و تورم‌زاست چرا که افزایش حجم پول در اقتصاد، موجب رشد تقاضا و متعاقباً ایجاد و افزایش تورم می‌شود.
نقش نظام بانکی در افزایش نقدینگی: نگاهی به سهم پول و شبه‌پول (حساب‌های بلندمدت بانکی) در اقتصادهای دنیا و قیاس آن با اقتصاد ایران نشان می‌دهد در حالی که سهم پول از نقدینگی در اقتصاد ایران چیزی حدود 13 درصد است، این نسبت در کشورهای اروپایی- بر مبنای تعریف مرسوم نقدینگی در ایران- ۵۵ درصد یا در آمریکا ۳۳ درصد است. در واقع نظام بانکی در ایران سهم عجیب و مهمی در افزایش حجم نقدینگی داشته است؛ موضوعی که در دولت‌های یازدهم و دوازدهم تشدید شده است، به طوری که از ۲۲۶۳ هزار میلیارد تومان حجم نقدینگی موجود در کشور ۷۹ درصد آن (بیش از 1700 هزار میلیارد تومان) در دولت‌های یازدهم و دوازدهم و ۲۱ درصد آن (یعنی 480 هزار میلیارد تومان) در سایر دولت‌ها ایجاد شده است. به عبارت بهتر، تا پایان آذرماه سال جاری نقدینگی طی 6 سال گذشته بیش از 7 برابر شده است.
حال سوال این است: کجای این نقدینگی می‌تواند خوب باشد و اگر این نقدینگی خوب است چرا به جای اینکه خودش را در رشد اقتصادی نشان دهد در افزایش قیمت‌ها و گرانی‌های سرسام‌آور در بازارهایی چون مسکن و خودرو نشان می‌دهد؟
میثم مهرپور
