پس از کش و قوس فراوان بین ایران و اروپا در گفتگوهای فرانسه محور که تا به‌حال به نتیجه‌ای نرسیده است، تهران اجرای گام سوم در کاهش تعهدات هسته‌ای ذیل برجام را اعلام کرد و مجدد فرصت دو ماهه‌ای را به اروپا داد تا تعهدات خود را جبران کند، وگرنه گام دیگری در راستای توازن تعهدات برداشته خواهد شد.
اخبار سیاسی- رئیس جمهوری، روز گذشته در نشست هیئت دولت گفت که گام سوم در ظاهر تکان دهند نیست، اما در باطن گام بسیار مهم و بزرگی است. چهارشنبه شب و پس از دیدار سران سه قوا حسن روحانی دستور داد تا همه محدودیت‌ها درباره تحقیق و توسعه برداشته شود و سازمان انرژی اتمی تحقیق و توسعه را گسترش داده و بر روی انواع سانتریفیوژهای جدید کار کند.
با برداشتن گام سوم، ایران به طور قابل ملاحظه‌ای از مرز تعهدات برجامی عبور کرده است. به عبارتی ایران با سه گام، سه سقف برجامی را دیگر به رسمیت نمی‌شناسد. سقف اول مربوط به ذخایر است که ذخایر اورانیوم غنی شده و آب سنگین را شامل می‌شود. ایران با برداشتن گام اول، این سقف را رد کرد. سقف دوم مربوط به درصد غنی‌سازی است که در گام دوم رد شد. سقف سوم هم در زمینه زمانبندی تحقیق و توسعه بود، که با اعلام دستور ریاست جمهوری، از روز جمعه این سقف هم وجود نخواهد داشت. علاوه بر این ایران همچنین خود را متعهد با الزامی در زمینه تغییر طراحی راکتور اراک نمی‌بیند. آنچه در ادامه مسیر و برای گام‌های آتی باقی مانده سقف مربوط به تعداد سانتریفیوژهاست. البته موارد دیگری مانند بحث پروتکل الحاقی و بازرسی‌ها، از سرگیری غنی‌سازی در سایت‌های دیگر هم وجود دارد.
گام جدید ایران که رفع محدودیت در زمینه تحقیق و توسعه را شامل می‌شود، گامی است که نتایج و اثرات بلندمدت آن بر نتایج آنی و فوری می‌چربد. به عبارتی دیگر جنس این گام نه از جنس صرفا تاکتیکی، بلکه راهبردی است. ایران با برداشتن این گام می تواند زمینه را ابتدا برای غنی‌سازی نیمه صنعتی و سپس برای غنی سازی صنعتی هموار کند. یکی از ملزومات دستیابی به غنی‌سازی 190 هزار سو پیشرفت و کار در زمینه تحقیق و توسعه است. چرا که سانتریفیوژهای نسل یک توان محدود و کمی را در غنی‌سازی دارند و با آنها نمی‌توان غنی‌سازی در مقیاس صنعتی انجام داد و چنین امری معقول نیست. راه چاره توسعه سانتریفیوژهای نسل جدیدی است که توان آنها چندین برابر نسل یک بوده و مسیر را به طرز قابل توجهی برای رسیدن به غنی سازی صنعتی کوتاه می‌کند. اینکه غنی‌سازی صنعتی چه مزایا و فوایدی دارد، در جای خود قابل بحث است که کمترین آن برطرف کردن نیازهای ضروری کشور و همچنین ایجاد بازدارندگی در مقابل تهدیدات دشمن است.
اما در میان گام سوم ایران با دو گام قبلی تفاوت وجود دارد. درست است که هر سه گام از سه سقف عبور کرده‌اند، اما ویژگی گام سوم این است که برگشت پذیری آن بدان مفهوم نیست که به عقب بازگردد. مواردی مانند میزان ذخایر و درصد غنی‌سازی قابل بازگشت به سطح گذشته هستند، اما در زمینه تحقیق و توسعه، حتی به فرض توقف فیزیکی پروژه‌ها و طرح‌ها، حداقل در زمینه دانش و دستاوردهای علمی عقبگردی وجود نخواهد داشت و دستاوردهای آن می‌توانند در آینده هم باقی بمانند. به همین دلیل این گام نگاه رو به آینده دارد و دستاوردهای راهبردی و تقریبا بخش عمده آنها برگشت پذیر نیستند.
به دلایل فوق، مفهوم گام سوم ایران راهبردی و بلندمدت است. به همین دلیل هم بود که رئیس جمهوری شب گذشته گفت که ایران با اجرای مرحله سوم از کاهش تعهدات گام بسیار بلندی را برمی‌دارد و اینکه بخش عمده مذاکرات هسته‌ای با 1+5 که به برجام منتهی شد مربوط به زمانبندی تحقیق و توسعه بوده است.
ایران در برجام محدودیت‌هایی را به مدت 8 تا 15 سال در حوزه تحقیق و توسعه پذیرفته بود که موارد آن در ضمیمه یک توافق هسته‌ای به تفصیل آمده است. با گام سوم، دیگر این محدودیت‌ها جاری نبوده و ایران می‌تواند در این زمینه عمل کند. هنوز رسما جزئیات عملیاتی گام سوم توسط سازمان انرژی اتمی اعلام نشده است، اما علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی شب گذشته تلویحا نکاتی را در زمینه گام سوم گفت. لاریجانی در این خصوص گفت که «با زنجیره های نسل جدید می توان تحولی بنیادین را در این فناوری شاهد بود و این حرکت اهمیت بسیار دارد.»
وی افزود: « زنجیره های نسل جدید ، موجب تحول بیشتر و سرعت کار در زمان های پیش رو می شوند.»
رئیس مجلس ایران اشاره‌‌ای به نام هیچیک از سانتریفیوژهای نسل جدید نکرد. اما ایران در 20 فروردین سال جاری و در سیزدهمین سالگرد روز ملی فناوری هسته‌ای با دستور رئیس جمهوری، نصب زنجیره 20 تایی سانتریفیوژ IR6 را در نطنز آغاز کرد. بعید نیست که یکی از گزینه‌های ایران در زمینه تحقیق و توسعه بتواند مربوط به زنجیره‌ای از این سانتریفیوژ باشد. کارآیی سانتریفیوژهای IR-6 حدود 10 برابر بیش از مدل‌های IR1 است.
ایران از این به بعد در زمینه گسترش تحقیق و توسعه برنامه هسته‌ای خود می‌تواند موارد دیگر را نیز پیگیری کند. برجام علاوه بر اعمال برخی محدودیت‌ها برای نسل‌های مختلف و جدید سانتریفیوژها، در زمینه محل انجام تحقیق و توسعه (نطنز)، تحقیق و توسعه بر روی مواد شکاف‌پذیر، ورود حاصل تحقیق و توسعه غنی‌سازی به چرخه تولید، بازفرآوری سوخت مصرف شده و تحقیق و توسعه باز فرآوری، سایر روشهای پیشرفته جداسازی ایزوتوپی اورانیوم (بجز گازی)، تست غنی‌سازی و مکانیکی سانتریفیوژها تنها در نطنز و مرکز تحقیقات تهران، و ... برای بازه‌های زمانی مختلف محدودیت اعمال کرده بود.
اینکه چندین و کدامیک از موارد فوق عملی و پیگیری شوند، سوالاتی که شاید پاسخ آن را بتوان در نشست خبری سخنگوی سازمان انرژی اتمی که روز شنبه برگزار می شود، یافت.
