پنجه عقاب‌های ایران تیزتر شد

هواپیماهای جنگنده جهت اجرای موثر عملیات دفاع هوایی برابر اهداف متخاصم، نیازمند تسلیحاتی هستند که در بخش‌های متعددی طبقه بندی می‌شوند، یکی از اصلی ترین این سلاح‌ها، موشک‌های هوا به هوا هستند که از بالاترین سطح تکنولوژی برخوردار بوده و دستیابی به دانش ساخت آنها دشوار است به گونه ای که تنها در اختیار قدرت های طراز اول جهان در حوزه هوافضا قرار داشته و عموم کشورها از نمونه های ساخته شده آنان بهره می‌گیرند مگر آنانکه راه خودکفایی را به اشکال گوناگون دنبال کرده و به ساخته‌های مورد نیاز خود دست یابند.

یکی از اصلی ترین دلایل پیچیدگی دستیابی بومی به چنین تجهیزاتی، نحوه طراحی و تولید آنهاست؛ به گونه ای که علاوه بر بهره گیری از دانش روز جهان، نیازمند تجمیع حساس‌ترین قطعات در قالبی نه چندان بزرگ است که بتواند در حداقل زمان جهت درگیری تجهیز، شلیک و به سمت هدف روانه گردد و بدون هیچ اشکال عملیاتی سوژه خود را به دقت منهدم کند، لذا با توجه به ابعاد مختلف از جمله مانورپذیری، سرعت بالا و کارکرد فوق العاده حساس سامانه های موجود در موشک های هوا به هوا، می توان آنها را لبه تکنولوژی عرصه هوایی دانست که در حال حاضر کشورمان نیز با طراحی نمونه‌ای بنا بر نیازهای موجود به آن دست یافته است که با نام «موشک هوا به هوای میان برد فکور 90» معرفی گردیده و روز گذشته نیز خط تولید انبوه آن افتتاح شد.

* موشک هوا به هوا چیست؟

موشک هوا به هوا به سلاحی گفته می‌شود که با هدف اجرای عملیات درگیری هوایی از جنگنده حامل یا بالگرد رها شده و می‌تواند انواع اهداف پروازی ازجمله هواپیماها، بالگردها و حتی موشک‌های مختلف با وظایف گوناگون را منهدم کند.

سابقه ساخت این تسلیحات به پس از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد که قدرت‌های برتر به فکر تجهیز هواگردهای خود جهت اجرای موفق طرح‌های دفاع هوایی افتادند تا بتوانند علاوه بر ایمن سازی هواپیماهای خودی، به نحو موثر فعالیت یگان‌های هوایی دشمن متخاصم را دچار اختلال کرده و آنها را منهدم کنند، لذا در این عرصه نوظهور، تلاش‌های بسیاری صورت گرفت که منجر به تبلور دانشی نوین در زمان کوتاه و در قالب موشک‌هایی شد که نسبت به نمونه‌های زمین پایه پدافندی از اندازه به مراتب کوچکتری برخوردار بود اما پیچیدگی‌های بسیاری داشتند و هر کشوری توانایی دستیابی به دانش ساخت آنها را نداشت.

این موشک‌ها به صورت کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ نخست: دسته بندی بر اساس نحوه هدایت آنهاست که بر پایه هدایت «حرارتی» و «راداری» استوار است.

در نحوه هدایت حرارتی، موشک با بهره گیری از یک جستجوگر فروسرخ در بخش دماغه، پس از رهاسازی از جنگنده حامل به سمت هدفی که به صورت متمایز در پهنه آسمان گرما تولید می‌کند روانه می‌شود و با آن برخورد می کند،

این موشک جهت نیل به این هدف، قابلیت بهره گیری در فواصل درگیری کوتاه خصوصا نبردهای هوایی نزدیک که با نام «داگ فایت» شناخته می شود را داراست و متکی به دریافت منبع حرارت از موتور جنگنده است که نسبت به محیط اطراف هواپیما دمای بالاتری داشته و جهت مقابله با آن، از فلر یا شراره‌های آتشین استفاده می شود که با رهاسازی انبوه از جنگنده، میدان دید جستجوگر فروسرخ را پر از اهداف کاذب می‌کند، هرچند در نمونه های جدید این موشک‌ها، قابلیت تصویرسازی وجود دارد که پردازشگر موشک با تطبیق تصویر دریافتی و تایید هدف اصلی می تواند از میان انبوهی از اهداف کاذب آن را منهدم کند.

این موشک‌ها پس از رهاسازی به صورت مستقل از جنگنده عمل می‌کنند و از قیمت کمتر و شرایط عملیاتی ساده‌تری نسبت به نمونه‌های راداری برخودار هستند که به عنوان می توان به AIM-9 «سایدوایندر» آمریکایی، R-73 «آرچر» روسی و PL-7 چینی اشاره داشت که در خدمت نیروی هوایی ارتش است.

موشک هدایت حرارتی AIM-9 سایدوایندر و جنگنده F-14 نیروی دریایی ایالات متحده

دیگر نحوه هدایت، بر اساس امواج راداری است که خود به سه دسته «نیمه فعال» و «فعال» و «غیرفعال» تقسیم می‌شود.

در نمونه نخست، موشک تا لحظه آخر توسط جنگنده مادر هدایت شده و خلبان با درنظر گرفتن شرایط عملیاتی و در صورت مهیا بودن نیازمندی‌ها جهت پرتاب موشک ازجمله فاصله، اقدام به قفل برای روی هواگرد دشمن کرده و موشک را رها می‌کند که در طی مسیر، موشک هوا به هوا از طریق جستجوگر موجود بر روی دماغه، امواج بازتاب شده رادار هواپیمای مادر از هواگرد هدف را دریافت و به دقت به سوی آن روانه می‌شود.

در این سازوکار، خلبان مجبور است تا لحظه برخورد، قفل را بر روی دشمن حفظ کند.

دقت برخورد در این روش در صورت رعایت پارامترهای مورد نیاز بالا است و از نمونه‌های این‌گونه موشک‌ها می‌توان به AIM-7 «اسپارو» و R-27 «آلامو» روسی نام برد که بر روی جنگنده‌های نهاجا مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.

موشک هدایت نیمه فعال راداری AIM-7 اسپارو در بالا و هدایت فعال راداری AIM-120 امرام در پایین

موشک هدایت نیمه فعال راداری R-27 آلامو و جنگنده سوخو 27 روسیه

دیگر نمونه هدایت راداری، نسخه هدایت فعال است که پیشرفته‌ترین موشک‌های هوا به هوای امروز جهان در این دسته قرار دارند.

این تسلیحات می‌توانند با دریافت اطلاعات از رادار هواپیمای حامل، مسیر حدودی و محدوده هدف مورد نظر را در پردازشگر خود ذخیره کرده و پس از رها سازی و طی مسیری مشخص، بدون نیاز به تصحیح اطلاعات توسط جنگنده مادر، به صورت مستقل و اصطلاحا شلیک کن – فراموش کن (Fire and forget) با بهره گیری از رادار موجود در سر موشک، مسیر را تصحیح و به سمت هدف رهسپار شوند.

این گونه موشک‌ها جهت بهره گیری موثر می‌توانند در بخشی از پرواز خود با بهره گیری از دیتالینک یا دریافت اطلاعات از هواپیمای پرتاب کننده، دقت خود را بالاتر ببرند، اگرچه هواپیماهای جنگنده در بهره گیری از این موشک از خطر هدف قرار گرفتن تا حد زیادی ایمن هستند چرا که پس از شلیک نیاز به نگه داشتن قفل بر روی هواگرد متخاصم نبوده و می توانند منطقه را به سرعت ترک کنند، اما ممکن است موشک به دلیل بهره‌گیری دشمن از سامانه‌های نسل جدید جنگ الکترونیک یا فرار هواپیمای هدف، به خطا برود و به همین دلیل است که هیچ گاه از حداکثر محدوده برد آنها جهت شلیک استفاده نمی شود.

همچنین موشک های راداری با رهاسازی باریکه‌های آلومینیومی که با نام «چَف» شناخته می‌شوند، ممکن است منحرف شود چرا که در این صورت، یک هدف کاذب برای رادار آنها ایجاد می‌شود که می تواند جهت عملکرد را تغییر دهد.

از نمونه موشک های هدایت فعال می‌توان به موشک AIM-54 «فینیکس» در خدمت نیروی هوایی کشورمان و موشک های AIM-120 «امرام» آمریکایی، R-77 روسی و PL-12 چینی اشاره کرد.

موشک فینیکس با قابلیت شلیک از روی تامکت

موشک R-77 آدر و جنگنده سوخو 30 هند

در نمونه «غیرفعال راداری»، موشک پس از رهاسازی از هواپیمای حامل، با بهره گیری از جستجوگر خود، امواج رادار را از جنگنده دشمن دریافت کرده و آن را دنبال می کند تا به منبع انتشار دهنده رسیده و خود را منفجر کند که به آن آشیانه یابی غیرفعال نیز می گویند.

لازم به ذکر است که این موشک ها می توانند هدایت ترکیبی نیز داشته باشند و همچنین در صورت نیاز به مانند تمامی موشک های هوا به هوا از هرنوع یا پدافندی از «فیوز مجاورتی» برخوردار هستند تا در صورت ناکامی از رسیدن به هدف خود را در نزدیک آن منفجر کنند تا ترکش ها باعث آسیب شود.

موشک های هوا به هوا بر یک اساس دیگر نیز تقسیم‌بندی می شوند؛ یعنی عملکرد بر اساس «فعالیت در داخل میدان دید یا اصطلاحا برد کوتاه» که موشک های حرارتی در این بخش طبقه بندی می‌شوند و دیگری «فعالیت فراتر از میدان دید یا برد بلند» که موشک‌های راداری را شامل می‌شود.

* موشک‌های هوا به هوا در ایران

نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از انواع مختلف جنگنده‌های شکاری، از تایپ های گوناگونی از موشک های هوا به هوای غربی و شرقی بهره می‌گیرد که به فراخور زمان و به هنگام خرید هواپیماهای شکاری وارد کشور شده اند.

این تسلیحات در حوزه هدایت حرارتی و راداری فعال بوده و جنگنده‌های رهگیر با بهره گیری از آنها می‌توانند به صورت موثر جهت عملیات گشت هوایی یا پرواز های سریع (اسکرامبل) جهت رهگیری اهداف متخاصم فعالیت کنند و به عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان پدافند هوایی که همانا سکوهای هواپایه رهاسازی موشک جهت اجرای طرح های دفاع هوایی موثر هستند واقع شوند.

نخستین سابقه عملکردی متخصصان هوافضایی کشورمان در بحث موشک‌های پیچیده هوا به هوا، به دوران جنگ تحمیلی باز می‌گردد که با هدف عمردهی و فعال سازی بخش های مختلف این تسلیحات، همچنین تولید برخی قطعات از جمله باتری های موشک، فعالیت هایی را آغاز کردند.

این فعالیت‌ها به اهداف مهمی از جمله راه اندازی موشک‌های راهبردی «فینیکس» جنگنده های F-14 «تامکت» منتهی شد که به عنوان اصلی ترین سلاح هواپایه کشورمان در مقابل نیروی هوایی رژیم بعثی عراق مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت.

تامکت نیروی هوایی ایران مسلح به موشک AIM-54 فینیکس در بخش زیرین بدنه و AIM-7 اسپارو و AIM-9 سایدوایندر در مقرهای زیر بال

این موشک‌ها که آن زمان در نوع خود از پیچیده‌ترین تجهیزات بودند، شرایط خاصی را جهت نگه داری می طلبیدند و مشکل اصلی آنها، باتری‌های موجود در سامانه منبع تغذیه بود که پس از گذشت چندسال منقضی شده و عملا موشک را غیرقابل استفاده می کرد.

به همین دلیل اهمیت دستیابی به فناوری طراحی یا تعمیر باتری های موجود بلافاصله در دستور کار قرار گرفت.

پس از مدتی و با اطمینان از طولانی شدن جنگ، فرماندهان ارشد و تصمیم گیر بر این مهم اتفاق نظر پیدا کردند که ذخایر با ارزش و حساس موشک های «فینیکس» باید برای شرایط خاص حفظ شده و لذا نیازمند موشکی تازه جهت بهره برداری بر روی تامکت های نهاجا هستند.

به همین دلیل با جستجو در امکانات در دسترس، به موشک های هدایت نیمه فعال راداری MIM-23 Hawk که جهت پرتاب از سکوهای پدافند هوایی زمین پایه مورد استفاده قرار می گرفتند، رسیدند که عملکرد فوق العاده خود را طی جنگ به نمایش گذاشته بود.

پس از ماه‌ها تست‌های زمینی و پروازی و طی آزمایش‌های گوناگون در میادین نبرد واقعی، نهایتا این موشک‌ها با تغییراتی، قابلیت هماهنگی با رادار پیشرفته AN/AWG-9 «تامکت» را پیدا کرده و به عنوان سلاحی جدید تحت عنوان AIM-23A SkyHawk (پروژه سجیل) معرفی شد.

تنها دو تیر از این موشک به دلیل جثه بزرگ خود بر روی جنگنده قابل نصب بود درحالیکه هر جنگنده F-14 توانایی حمل تا شش فروند موشک «فینیکس» را داشت (البته جهت عملکرد بهتر معمولا بین 2 تا 4 تیر موشک فینیکس بر روی تامکت حمل می شد) اما با تمام این تفاسیر، حرکت جدید که خودکفایی بزرگی در عرصه صنعت هوایی به حساب آمده و به مشابه خون تازه در رگ های نیروی هوایی بود، نتیجه خود را نشان داد و یک فروند جنگنده «سوپراتاندارد» بر فراز خلیج فارس و یک فروند میگ 29 در پایان جنگ در منطقه غرب کشور به وسیله سجیل ها از دارایی نیروی هوایی عراق کم شدند.

گشت مسلح هوایی هواپیماهای F-14/ جنگنده نزدیک مسلح به موشک های AIM-23A سجیل است که باله هایی به رنگ قرمز دارد

با پایان جنگ و خرید هواپیماهای شرقی، نمونه‌های جدیدتری از موشک‌های هوا به هوا وارد کشورمان شد که در جهت هماهنگ سازی ناوگان هر یک از موشک های موجود غربی و شرقی نهاجا بر روی دیگر تایپ هواپیماهای شکاری نیروی هوایی تست شدند که از جمله آن می‌توان به موشک AIM-9 آمریکایی بر روی F-7 چینی و میراژ F1 فرانسوی، موشک R-73 روسی بر روی F-4 آمریکایی، PL-7 چینی بر روی میراژ F1 فرانسوی، F-4 و F-5 آمریکایی و R-27 روسی بر روی F-14 آمریکایی اشاره کرد که برخی به نتایجی رسیده و برخی نیز در همان مراحل آزمایشی رها شدند اما هدف از این اقدامات، احتمالا این بود که در شرایط خاص نبرد نیروی هوایی، پتانسیل بهره گیری حداکثری از تمام امکانات با حداقل محدودیت‌ها وجود داشته باشد.

موشک هدایت حرارتی R-73 آرچر که در کنار آن R-27 آلامو (هدایت نیمه فعال راداری) دیده می شود

کمی بعد، جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش به عنوان مجری طرح های هوا به هوا، موشکی جدید خود به نام «فاطر» را معرفی کرد که به نظر می‌رسید نسخه بهینه سازی شده AIM-9 سایدوایندر است که پیش از انقلاب از ایالات متحده خریداری شده و با هدف بهره گیری بر روی جنگنده های غربی موجود و قابلیت هدایت حرارتی فعالیت می‌کرد.

در این پروژه، احتمالا هدف ابتدایی بهبود عملکرد و عمردهی موشک های موجود که زمان طولانی از خرید آنان می گذشت بوده است سپس ساخت نمونه مشابه با توجه به تجربه موفق سایدوایندر طی جنگ هشت ساله در دستور کار قرار می‌گرفت که البته از نتایج این پروژه اطلاعی در دسترس نیست.

پس از این فعالیت ها، اخبار گوناگون از بهینه سازی انواع تسلیحات هوا به هوای موجود در ساختار نیروی هوایی در مراسم های گوناگون ازجمله رژه های نیروهای مسلح دیده می‌شد که گاها در رزمایش ها نیز به صورت عملی شاهد تست عملکردی آنان بوده‌ایم.

* فکور؛پیشرفته‌ترین موشک هوا به هوای ساخت ایران

اما در سال 1390 نیروی هوایی ارتش از ساخت موشک جدیدی پرده برداشت که توسط مختصصان سازمان صنایع هوافضای وزارت دفاع طراحی و ساخته شده بود.

این موشک با نام «فکور 90» نخستین سلاح تولیدی کشورمان در عرصه موشک های هوا به هوای هدایت راداری بود و اگر بخواهیم با دقت بیشتری به آن نگاه کنیم، نخستین موشک هوا به هوای تولیدی ایران.

در مقاطع مختلف، برخی از فرماندهان و مسئولان نیروهای مسلح، به بیان اطلاعات کمی از این موشک پرداختند تا اینکه نهایتا روز گذشته، رسما خبر تولید انبوه «فکور» با حضور وزیر دفاع اعلام شد.

موشک «فکور» که با معرف AIM-23B (به انگلیسی: Fakkur-90) توصیف می‌شود، یک سلاح هوا به هوای میان‌برد راداری است که بنا بر اعلام مسئولان نظامی کشورمان دارای برد 160 کیلومتر و سرعتی معادل پنج برابر صوت (پنج ماخ) است و از قابلیت هدایت هوشمند برخوردار بوده و توانایی مانوردهی بالایی دارد.

این موشک سوخت جامد، بر اساس تجربیات و عملکرد موشک افسانه‌ای AIM-54 «فینیکس» طراحی و ساخته شده است و از نظر ظاهری شباهت های فراوانی به آن دارد هرچند در بخش های گوناگون ازجمله رادوم (بخش دماغه)، محل اتصال بالها و بخش خروجی پیشران موشک با تفاوت هایی همراه است و احتمالا این موشک از سیستم خنک کننده جدیدتری نسبت به موشک فینیکس بهره می‌گیرد.

«فکور» با شکل ساختاری مشابه «فینیکس» خود می‌تواند در بخش زیرین جنگنده و همچنین پایلون‌های زیر بال (مقر حمل سلاح) نصب شود، اگرچه این موشک اساسا برای هواپیمای راهبردی F-14 «تامکت» -با وظیفه دفاع هوایی- طراحی و ساخته شده اما بنا بر اعلام وزیر دفاع بر روی سایر جنگنده‌های نیروی هوایی نیز قابل استفاده بوده و با این حال احتمالا به زودی شاهد مراسم رونمایی از نسخه های متفاوتی از فکور 90 خواهیم بود.

همچنین این موشک احتمالا جهت فعالیت در محیط های سرشار از اختلال الکترونیکی و اغتشاشات سیگنالی نیز توانا بوده و از مانور پذیری بالایی برخوردار است که توانایی اثر بخشی ویژه ای به آن می بخشد.

در بحث هدایت این موشک صحبت مشخصی به میان نیامده اما بنا بر فیلم های منتشر شده و‌ اعلام کد Fox One توسط خلبان که به عنوان یک معرف جهانی برای موشک های نیمه فعال راداری مورد استفاده قرار می گیرد، می‌توان حدس زد که موشک فکور از هدایت راداری نیمه فعال برخوردار است.

(البته در برخی موارد، دیده شده که آمریکایی‌ها برای موشک‌های فعال راداری نیز از این کد استفاده کرده اند)

همچنین در فیلم های نمایش داده شده، هواپیمای F-14 با بهره گیری از موشک فکور، یک فروند پهپاد هدف «کرار» که مجهز به موتور جت بوده و از مانور پذیری بالایی برخوردار است را با موفقیت مورد هدف قرار می‌دهد که قدر مسلم این تنها یکی از تست هایی ست که پیش از تحویل عملیاتی موشک به نیروی هوایی انجام گرفته و مسلما آزمایش های گوناگون و بسیاری تا مراحل منتهی به تحویل انبوه صورت پذیرفته است که نشان از سطح بالای توانایی خلبانان و همچنین اطمینان پذیری بالای تجهیزات ساخته شده توسط مختصصان داخلی دارد.

در کنار این موارد بحث طراحی جستجوگر بخش دماغه، پردازشگر مرکزی موشک، نحوه ارتباط صحیح با هواپیمای حامل، قابلیت ناوبری مطمئن به سمت هدف و اجرای دقیق پارامترهای پروازی در زمان برنامه‌ریزی شده همه از مواردی هستند که نیازمند آزمایش‌های فراوان و دستیابی به علوم روز هوایی در سایه تحریم‌هایی ست که دسترسی به کوچکترین تجهیزات را غیرممکن می‌کند و این مهم به دست نیامده مگر با تلاش شبانه روزی کارشناسان کشورمان که به مرحله از بالندگی رسیده اند که توانایی دستیابی به لبه تکنولوژی را در عرصه موشک ها به دست آورده اند.

نباید این موضوع را فراموش کرد که همانطور که پیشتر ذکر شد، یک موشک هوا به هوا به واسطه شرایط عملکردی و حمل توسط هواپیمای جنگنده، از اندازه به نسبت کوچکتر در مقایسه با سایر پرتابه های موشکی بهره برده و به همین دلیل با توجه به حجم گسترده سامانه های پیچیده خود از ظرافت هایی به مراتب بیشتر برخوردار است که هر یک از آنان تنها با عملکرد دقیق می توانند ضمانت به موفقیت صد در صدی شلیک بدهند؛ آن هم در زمانی که شاید یک خلبان هواپیمای شکاری جهت دفاع از محدوده مشخص هوایی یا حتی جنگنده خود، تنها یک شانس شلیک را دارد و اینجا دیگر فرصت آزمون و خطا نیست.

بنابراین اگر امروز کشور به چنین دستاورد بزرگی نائل آمده مطمئنا به زودی شاهد افق های روشن پیش رو در این عرصه از صنعت دفاعی نیز خواهیم بود که می‌تواند به خلق تسلیحات پیشرفته‌تری منجر شود که به مثابه دستان بلند و پرتوان نیروی هوایی ارتش در عرصه دفاع از آسمان ایران باشد.