حسن روحانی روز گذشته در سی‌ونهمین سالروز پیروزی انقلاب اسلامی گفته است: "اگر جناح‌ها اختلاف دارند صندوق رای را بیاوریم و هرچه مردم گفتند عمل کنیم".
این دومین بار است که رئیس‌جمهور در مورد برگزاری همه‌پرسی در کشور صحبت می‌کند. روحانی دی‌ماه 93 هم که ریاست دولت یازدهم را برعهده داشت، در مورد برگزاری همه‌پرسی در کشور صحبت کرده بود.
پیشنهاد روز گذشته روحانی درمورد برگزاری همه پرسی در مراسم چهلمین سالروز پیروزی انقلاب مطرح شد.این سخنان با استقبال گسترده رسانه‌های بیگانه مواجهه شد.روحانی که به عنوان رئیس دوازدهمین دولت بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به سیاق سال‌های قبل در میدان آزادی حاضر شده بود، از اصل 59 قانون اساسی سخن گفت و اینکه "قانون اساسی بن‌بست‌ها را برداشته و ظرفیت بزرگی دارد و اگر در موضوعی با هم بحث داریم باید به اصل 59 مراجعه کنیم."
اصل 59 قانون اساسی بر برگزاری همه‌پرسی (رفراندوم) برای تصمیم‌گیری درباره مسائل مهم کشور تأکید دارد.
** همه پرسی‌های هرساله در جمهوری اسلامی
با نگاهی به تاریخ انقلاب می‌بینیم که در 39 سالی که از عمر جمهوری اسلامی می‌گذرد، سه همه‌پرسی در باره اصل نظام و چارچوب‌های اصلی آن برگزار شده که اولین همه‌پرسی درباره نظام جمهوری اسلامی بود که در روزهای دهم و یازدهم فروردین 58 برگزار شد. دومین همه‌پرسی در مورد قانون اساسی و در یازدهم و دوازدهم آذرماه همان سال برگزار شد و سومین همه‌پرسی نیز برای بازنگری و اصلاح قانون‌اساسی در چهارم اردیبهشت ماه سال 68، برگزار شد. در واقع نظام جمهوری اسلامی ایران نخستین نظامی است که در ابتدای روی‌کار آمدن خود، هم موجودیت و هم قانون اساسی، خود را به همه پرسی مردم گذاشت.
98 درصد از مردم در همه‌پرسی به جمهوری اسلامی رای دادند
شاید عنوان شود که این همه‌پرسی‌ها در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی برگزار شد و حق تعیین سرنوشت و انتخاب نوع ساختار حکومت، حق همه نسل‌ها و حتی نسل‌های امروزی است و اگر «پدران ما» براساس تفکر خود در همه‌پرسی جمهوری اسلامی شرکت کرده و ساختار این حکومت را انتخاب کردند، نسل‌های بعد هم باید این حق را داشته باشند که ساختار حکومت خود را تعیین و انتخاب کنند.
مسلم است که حق تعیین سرنوشت توسط نسل‌های امروزی کاملاً روشن و واضح است و همگان حق تعیین سرنوشت خود را دارند لذا اینگونه نیست که در طی تمام سال‌هایی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، هیچ فردی در تعیین سرنوشت خود اظهارنظری نکرده باشد. بلکه نسل‌های امروزی نیز در مقاطع مختلف و در زمان‌های متعدد بر حقانیت و پذیرش این نوع ساختار مهر تأییدی زده‌اند.
چنانکه در 39 سال گذشته به طور متوسط هرسال یک انتخابات-همه‌پرسی- برگزار شده و در تمام این انتخابات‌ها مردم از هر گروه و سلیقه‌ای حضور داشتند و براساس خواست و اراده خود به افرادی رای دادند که معتقد بودند، این افراد می‌توانند سلیقه آنها در مورد اداره کشور را به خوبی اجرا کنند.
همچنین راهپیمایی‌های هرساله در روز 22 بهمن و یا روز قدس و انتخابات‌های مختلف، نمونه‌هایی از همه‌پرسی برای اصل نظام جمهوری اسلامی و سیاست‌های آن توسط نسل امروزی است.
** رئیس‌جمهوری که محصول همه‌پرسی است
حتی حضور روز گذشته حسن روحانی به عنوان رئیس‌جمهور دوازدهم در مراسم روز 22 بهمن نیز محصول یک همه پرسی است. همه پرسی که هشت‌ماه قبل با حضور 40 میلیونی مردم در پای صندوق‌های رای برگزار شد و او با رای مثبت 57 درصد از شرکت‌کنندگان در این رای‌گیری، سکان دوازدهمین دولت جمهوری اسلامی را برعهده گرفت.
** ماجرای یک «همه‌پرسی» در دولت‌های مختلف
البته روحانی تنها رئیس‌جمهوری نیست که از تمایل خود برای برگزاری رفراندوم صحبت می‌کند. ابوالحسن بنی صدر، محمد خاتمی و محمود احمدی‌نژاد هم در دوره‌های ریاست‌جمهوری خود، برگزاری همه‌پرسی را در برخی موضوعات خواستار شده بودند.
ابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور مخلوع ایران سال 1360، در پی اختلافاتی که با نمایندگان مجلس و نخست‌وزیر خود یعنی شهید رجایی پیدا کرد، راه «خروج از بن‌بست» را رای‌گیری از مردم معرفی کرده و گفته بود: « اگر میزان رأی ملت است و من به عنوان رئیس جمهور موقعیت خودم را در خطر می‌بینم، حق دارم پیشنهاد بکنم این میزان اظهار بشود یا خیر؟ اگر چنین حقی دارم، آقا جواب من تهدید است؟ ما در این جمهوری پذیرفته‌ایم که انقلاب کردیم. برای این که رژیمی سرکار بود که مردم را به حساب نمی‌آورد و رأی آنها را نمی‌پذیرفت.»
این سخنان بنی‌صدر بازتاب گسترده‌ای داشت تا جایی که امام خمینی(ره) در 6 خرداد سال 1360 درباره این سخنان واکنش تندی نشان دادند.
در همان ایام، یکی از افرادی که علیه سخنان بنی‌صدر موضع گرفت، سیدمحمد خاتمی بود. او در آن زمان در پاسخ به بنی‌صدر گفته بود:«اولاً، بن‌بست در جایی است که ملاک مشترک برای رفع اختلاف و کشف حق و باطل وجود نداشته باشد؛ در حالی که قانون اساسی، این خون‌بهای گرانقدر شهیدان اسلام که به تصویب امت و تأیید امام رسیده است، در دست ماست.چرا ما به خود حق می‌دهیم که تمام ملت را در خود خلاصه شده ببینیم و اختلاف میان مسئولان رده بالا را اختلاف میان مردم به حساب آوریم و سختگیری‌های غیرقانونی خود را به صورت یک «بن‌بست» معرفی کنیم و برای شکستن این بن‌بست موهوم بر روی قانون اساسی پل بزنیم!؟ ثانیاً، در ورای قانون، امام امت هست که مشروعیت قانون و مقامات قانونی نیز مرهون رهبری اسلامی اوست. رهبری که در نفس‌گیرترین تنگناها با موضع‌گیری‌های قاطع خویش، انقلاب را به پیش رانده است و حضور او در صحنه، حتی به نیرومندترین قدرت‌های شیطانی روزگار که تمام تلاش خویش را مصروف در بند نگه داشتن ایران می‌کردند، اجازه نداده است که برای این مردم و این انقلاب «بن‌بست» ایجاد کنند؛ چرا نتواند با اتکا به پشتیبانی بی‌دریغ این مردم، مشکلات این چنانی را که پاره‌ای ان را «بن‌بست» به حساب می‌آورند، از سر راه بردارد؟»
اما رئیس دولت اصلاحات سال‌ها بعد یعنی در سال 88 و در شرایطی که کشور درگیر اغتشاشات فتنه‌گران بود، خواستار تحقیق و تفحص مجلس از انتخابات شده بود و راه برون رفت از شرایط موجود را رفراندوم معرفی کرد. این سخنان خاتمی با واکنش‌های زیادی روبه‌رو شد چراکه او در سال 60 به درخواست برگزاری رفراندوم توسط بنی‌صدر اعتراض کرده بود و وقتی خود در جایگاه بنی‌صدر قرار گرفت، همان سخنان را تکرار کرد.
محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور پیشین نیز وقتی برای اجرای طرح هدفمندی، درآمد 40 هزار میلیاردی را پیشنهاد کرد و با مخالفت مجلس مواجه شد، پیشنهاد برگزاری همه‌پرسی را مطرح کرد.
** "همه‌پرسی"؛ فرار رو به جلو
با بررسی وقایع تاریخی و بررسی پیشنهاداتی که برای برگزاری همه‌پرسی مطرح شده بود، میتوان به این گمانه رسید که طرح چنین پیشنهادی برای فرار از پاسخگویی در مورد عملکرد دولت‌ها بوده است. به باور برخی کارشناسان سخن گفتن از همه پرسی بهانه‌ای برای سرپوش گذاشتن بر ناکارآمدی دولت‌ها و قطبی‌سازی در فضای جامعه است.
البته روسای جمهور گذشته و حتی رئیس‌جمهور کنونی تنها از علاقه خود به برگزاری رفراندوم سخن گفته‌اند و مطرح نکرده‌اند که رفراندوم در مورد چه موضوعی صورت بگیرد.
گرچه مسلم است که اگر قرار باشد رفراندومی در کشور برگزار شود، باید در مورد موضوعاتی باشد که بیشترین نارضایتی را در بین مردم ایجاد کرده است.
** مشکلات اقتصادی در صدر نارضایتی مردم
در همین زمینه، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در نظرسنجیای با جامعه آماری 4500 نفره، به بررسی اعتراضات دی ماه 96 پرداخته و اعلام کرده 80 درصد از مشارکت‌کنندگان در نظرسنجی مباحث اقتصادی را مهمترین دلایل نارضایتی از شرایط فعلی می‌دانند. همچنین 74.8 درصد از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی ایسپا از شرایط کشور اعلام نارضایتی کرده‌اند.
بنابراین با تکیه بر آمار این مرکز افکارسنجی دولتی میتوان نتیجه گرفت که اگر قرار بر برگزاری همه‌پرسی در شرایط حاضر باشد موضوع آن عملکرد دولت بخصوص در زمینه اقتصادی باشد.
البته از نتیجه همین نظرسنجی میتوان استنتاج کرد که در صورت برگزاری این همه‌پرسی عده زیادی از افراد با حضور مجدد این دولت مخالف خواهند بودند چراکه نارضایتی 75 درصدی از شرایط کنونی آن هم در حالی که 6 ماه پیش 57 درصد از مردم به دولت روحانی رای مثبت داده بودند، نشان از وجود نارضایتی از عملکرد دولت دارد و مسلماً دولت را در رفراندوم با این موضوع دچار مشکل اساسی می‌کند.
گرچه برخی تحلیل‌گران معتقدند بیش از آنکه اصل برگزاری همه‌پرسی برای رئیس‌جمهور اهمیت داشته باشد، قطبی‌سازی سیاسی جدید در فضای جامعه مورد توجه وی بوده است.
