آیت‌الله سید محمدرضا مدرسی یزدی عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و عضو فقهای شورای نگهبان در ابتدای درس خارج فقه با طرح موضعی با عنوان «نقدی بر تجویز نقد معصوم» در انتقاد به افرادی که نقد بر نبی اکرم (ص) و معصومین را مجاز و مفید دانسته‌اند، مطالبی را مطرح کرد.
متن مشروح این اظهارات در ادامه از نگاهتان می‌گذرد:
در نهج‌البلاغه و کتاب کافی و امالی شیخ صدوق; و ... چنین نقل شده است که وقتی امیرالمؤمنین7 به پایان کلامشان در خطبه‌ی متّقین رسیدند:
فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً کَانَتْ نَفْسُهُ فِیهَا؛
پس همّام بیهوش گشت و در آن بیهوشى جان داد.
بعد از این قضیه امیرالمؤمنین7 فرموند:
أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ کُنْتُ أَخَافُهَا عَلَیْهِ؛
به خدا قسم از چنین پیشامدى بر او مى‌ترسیدم.
و سپس فرمودند:
هَکَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ الْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا؛
پندهاى رسا با آنان که شنواى آن هستند چنین کند.
در این‌حال یکی از حاضران از حضرت پرسید:
فَمَا بَالُکَ یَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِین؟
خودت چه حالى دارى؟
به اصطلاحِ بعضی، گویا می‌خواست یک نوع نقدی نسبت به حضرت داشته باشد. ظاهراً می‌شود دو وجه برایش ذکر کرد که فعلاً مهم نیست؛ بلکه مهم، پاسخی است که حضرت به او می‌فرمایند:
وَیْحَکَ إِنَّ لِکُلِّ أَجَلٍ وَقْتاً لَا یَعْدُوهُ وَ سَبَباً لَا یَتَجَاوَزُهُ؛
واى بر تو! هر اجلى را وقت معیّنى است که از آن نمى‌گذرد، و علّتى است که از آن تجاوز نمى‌کند.
سپس فرمودند:
فَمَهْلًا لَا تَعُدْ لِمِثْلِهَا؛
آرام باش! مثل این را دیگر تکرار نکن.
فَإِنَّمَا نَفَثَ الشَّیْطَانُ عَلَى لِسَانِک؛
همانا شیطان بود که این حرف را بر زبانت جاری کرد.
(الکافی(ط - الإسلامیة)، ج2، ص230؛ الأمالی، ص574؛ نهج البلاغة، خطبه‌ی193، ص306)
خوب به برخورد حضرت دقّت کنید!
باز هم نظیر این مطلب در نهج البلاغه وجود دارد؛ روزی حضرت بالای منبر کوفه خطبه می‌خواندند ـ که به حسب آن‌چه که شراح گفته‌اند، این خطبه درباره‌ی قضایای اجتماعی و سیاسی و نظامی بوده است ـ در این‌حال، اشعث بن قیس لعنة الله علیه آن‌جا خواست که به تعبیر بعضی‌ها نقدی بکند و چنین گفت:
هذه علیک لا لک؛
این سخن به زیان تو است نه به سودت.
حضرت نگاه تندی به او کردند و فرمودند:
مَا یُدْرِیکَ مَا عَلَیَّ مِمَّا لِی؛
تو چه می‌دانی که چه چیزى به سود، یا زیان من است؟
عَلَیْکَ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ لَعْنَةُ اللَّاعِنِینَ ...؛
لعنت خدا و لعنت لعنت کنندگان، بر تو باد!
(نهج البلاغة، خطبه‌ی19، ص61)
این هم یکی دیگر از نقدهای بر معصومین:.
باز هم در کتاب شریف نهج‌البلاغه آمده است که شخصی به نام برج بن مُسْهِر طائی در تعریض به امیرالمؤمنین7 شعار خوارج را سر داد؛ حضرت در جوابش فرمودند:
اسْکُتْ! قَبَحَکَ اللَّهُ یَا أَثْرَمُ!
خاموش باش! خدا تو را بشکند! اى دندان پیشین افتاده.
فَوَاللَّهِ لَقَدْ ظَهَرَ الْحَقُّ فَکُنْتَ فِیهِ ضَئِیلاً شَخْصُکَ خَفِیّاً صَوْتُکَ حَتَّى إِذَا نَعَرَ الْبَاطِلُ نَجَمْتَ نُجُومَ قَرْنِ الْمَاعِز؛
به خدا سوگند آن‌گاه که حق آشکار شد تو ناتوان بودى، و آواز تو آهسته بود و آن‌هنگام که باطل بانگ بر آورد، چونان شاخ بز، سر بر آوردى.
(نهج البلاغة، خطبه‌ی184، ص268)
برخی مثل شاخ بز می‌مانند، دلشان می‌خواهد شاخ بزنند؛ ملاک که ندارند!
این ها نمونه‌هایی است که در کتاب نهج‌البلاغه ما دیدیم که خواسته‌اند مثلاً بر امام معصوم7 نقدی وارد کنند.
از این مطلب بالاتر آن جایی است که به عنوان پیشنهاد و مشاوره، خدمت امیرالمؤمنین7 مطلبی را عرضه می‌داشتند؛ مشاوره ای که مطلوب است. در این‌حال ببینید حضرت با کسی‌که توقّع بی‌جا دارد چگونه برخورد می‌کند؛ آن هم با شخصی مثل عبدالله بن عباس. وقتی ابن عبّاس پیشنهاد و مشاوره‌ای به امام7 داد حضرت فرمودند:
لَکَ أَنْ تُشِیرَ عَلَیَّ وَ أَرَى فَإِنْ عَصَیْتُکَ فَأَطِعْنِی؛
بر تو است که رأى خود را به من بگویى، و من باید پیرامون آن بیندیشم، آن‌گاه اگر خلاف نظر تو فرمان دادم باید اطاعت کنى.
(نهج البلاغة، حکمت321، ص531)
با آن‌که همه می‌دانند حضرت در پذیرش حقّ، هیچ کُندی نداشت:
وَ لَا تَظُنُّوا بِی اسْتِثْقَالاً فِی حَقٍّ قِیلَ لِی؛
و گمان نکنید که شنیدن سخن حق بر من سنگین است.
(نهج البلاغة، خطبه‌ی216، ص336)
آیا تسلیم‌تر از حضرت در مقابل حقّ، سرغ دارید؟
واقعاً جای تعجب است که برخی یک امر واضح در نزد عموم که دارای ادلّه‌ی متعدّدی از کتاب و سنّت است زیر سوال می‌برند و بلکه معکوس جلوه می‌دهند، و تجویز نقد پیامبر9 و معصوم7 می‌کنند. به آیات قرآن شریف مراجعه کنید! مسلمان کسی است که از هر نظر هم تسلیم خدا باشد و هم تسلیم رسول خدا9. اصلاً تسلیم رسول خدا بودن یعنی تسلیم خدا بودن:
Pمَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاًO؛ النساء : 80
هر که از پیامبر اطاعت کند، از خدا اطاعت کرده است. و آنان‌که سرباز زنند، پس ما تو را به نگهبانى آن‌ها نفرستاده‌ایم.
Pإِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونی یُحْبِبْکُمُ اللهُO؛ آل‌عمران : 31
اگر خدا را دوست مى‌دارید از من پیروى کنید تا او نیز شما را دوست بدارد.
Pیا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمO؛ النساء : 59
اى کسانى‌که ایمان آورده‌اید، از خدا اطاعت کنید و از رسول و اولو الامر خویش فرمان برید.
این‌ها قید دارد؟ Pأَطیعُوا الرَّسُولَO قید دارد؟ مطلق است. اصلاً همه پیامبران این‌چنین بودند:
Pوَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللهِO؛ النساء : 64
هیچ پیامبرى را نفرستادیم جز آن‌که دیگران به امر خدا باید مطیع فرمان او شوند.
Pوَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یَکُونَ لَهُمُ الْخِیَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبیناًO؛ الأحزاب : 36
و هیچ مرد مؤمن و زن مؤمنى حقّ ندارد که چون خداوند و پیامبرش امرى فرمایند آنان را در کار خود اختیار باشد؛ و هرکس خداوند و پیامبرش را نافرمانى کند مسلّماً به گمراهى آشکارى گرفتار شده است.
در مقابل حکم خدا و رسول خدا، برای هیچ‌کس حقّ انتخاب نیست حتی در آن‌چه مربوط به خودشان است.
Pفَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیماًO؛ النساء : 65
به پروردگارت سوگند که آن‌ها مؤمن نخواهند بود، مگر این‌که در اختلافات خود، تو را به داورى طلبند؛ و سپس از داورى تو، در دل خود احساس ناراحتى نکنند؛ و کاملاً تسلیم باشند.
می‌فرماید در جانشان هیچ سختی و ناراحتی از حکم تو پیدا نشود؛ چه رسد به این‌که مخالفت زبانی کنند و چه رسد به این‌که مخالفت عملی نمایند.
اصلاً Pالنَّبِیُ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمO الأحزاب : 6 یعنی چه؟ اولی است از جان تو به تو. کسی فکر بکند که بیاید در مقابل حضرت ایستادگی کند و بگوید من قبول ندارم. خیلی حرف زشتی است. آیه شریفه‌ی Pمَا آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُواO الحشر : 7 دلالتش واضح است. ذیل این آیه‌ی شریفه روایات متعدّدی وارد شده است و در یکی از آن‌ها که دارای سند معتبر و متقن است و درکتاب شریف کافی است این چنین آمده است:
إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ کَانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیَّداً بِرُوحِ الْقُدُسِ؛
پیامبر خدا9 هدایت‌شده و توفیق‌یافته بود و به وسیله‌ی روح القُدُس تأیید و کمک مى‌شد.
لَا یَزِلُّ وَ لَا یُخْطِئُ فِی شَیْ‌ءٍ مِمَّا یَسُوسُ بِهِ الْخَلْق؛
در هیچ امرى از امور اداره‌ی مردم، دچار لغزش و خطا نمى‌شد؛
(الکافی، ج1، ص266)
رسول خدا9 مسدّد و موفّق و مؤیّد به روح القدس بود. این مطلب خیلی جالب است که در هیچ‌چیز از امور اداره‌ی مردم یعنی همان امور اجتماعی، هیچ زلّه و خطایی نداشت.
در کتاب کافی روایتی از امام صادق7 نقل شده است که:
نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ أَمْرِ اللَّهِ نَحْنُ قَوْمٌ مَعْصُومُونَ أَمَرَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى بِطَاعَتِنَا وَ نَهَى عَنْ مَعْصِیَتِنَا نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ فَوْقَ الْأَرْضِ؛
ما گنجینه‌داران علم الهی، مترجمان دستور خدا، ما افراد معصومی هستیم که خداوند تبارک و تعالی دستور داده است که همه از ما اطاعت کنند، و از نافرمانی ما خودداری نمایند. ماییم حجّت رسای خداوند بر تمام آن‌چه که زیر آسمان و بالای زمین قرار دارد.
(الکافی، ج1، ص269)
اصلاً این لفظ معصوم و چهارده معصوم گفتن در شبانه‌روز برای ما عادی است و تبرک به این اسمای متبرکه جستن کار همیشگی ماست؛ این باور، از همین روایات گرفته شده و تفسیر شده است که معصوم از هر گناه و خطایی هستند و از این‌جهت، به طور مطلق امر به اطاعت و نهی از عصیان آن‌ها شده است. در کتاب علل الشرایع شیخ صدوق;، ج1، ص124 از امام باقر7 چنین نقل شده است:
هُمُ الْمَعْصُومُونَ الْمُطَهَّرُونَ الَّذِینَ لَا یُذْنِبُونَ وَ لَا یَعْصُونَ وَ هُمُ الْمُؤَیَّدُونَ الْمُوَفَّقُونَ الْمُسَدَّدُونَ؛
ایشان معصوم و پاک هستند (از هر رجس و پلیدى و اعمال زشت) و مرتکب هیچ گونه گناهى نشده و نمی‌شوند و نافرمانى خدا را نمی‌کنند بلکه مؤیّد من عند اللَّه و در راه و طریق صواب و صلاح می‌باشند.
بِهِمْ یَرْزُقُ اللَّهُ عِبَادَهُ وَ بِهِمْ تُعْمَرُ بِلَادُهُ وَ بِهِمْ یُنْزِلُ الْقَطْرَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِهِمْ یُخْرِجُ بَرَکَاتِ الْأَرْضِ وَ بِهِمْ یُمْهِلُ أَهْلَ الْمَعَاصِی وَ لَا یُعَجِّلُ عَلَیْهِمْ بِالْعُقُوبَةِ وَ الْعَذَابِ؛
و به سبب ایشان خداوند بندگان خود را روزى می‌دهد و شهرهایشان را آباد می‌گرداند، و به واسطه‌ی آن‌ها باران از آسمان می‌بارد و برکات از زمین خارج مى‌شود، و به واسطه‌ی وجود ایشان است که به گناهکاران مهلت داده شده و تعجیل در عذاب و عقوبت ایشان نمی‌شود.
لَا یُفَارِقُهُمْ رُوحُ الْقُدُسِ وَ لَا یُفَارِقُونَهُ وَ لَا یُفَارِقُونَ الْقُرْآنَ وَ لَا یُفَارِقُهُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ أَجْمَعِین؛
و روح القدس از ایشان دقیقه و آنى جدا نمی‌گردد و ایشان هم از او جدا نمی‌شوند، و ایشان از قرآن جدا نیستند و قرآن هم از ایشان جدا نیست، صلوات اللَّه علیهم اجمعین.
اهل بیت: عِدل قرآن هستند و مصون از خطا، و این را از روایات متعدّده‌ای می‌توان استفاده کرد، این از یک طرف؛ و از طرف دیگر، اگر کسانی مخالفت کنند و Pشَاقُّوا اللهَ وَ رَسُولَهO الانفال : 13 بر آن‌ها صادق باشد ببینید که چه وعده‌های عذابی به ایشان داده شده است. مشاقّه‌ی با رسول یعنی در مقابل رسول خدا9 و شِقِّ دیگر قرار گرفتن و مخالف حضرت بودن:
Pوَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدى وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبیلِ الْمُؤْمِنینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصیراًO؛ النساء : 115
کسى‌که بعد از آشکار شدن حقّ، با پیامبر9 مخالفت کند، و از راهى جز راه مؤمنان پیروى نماید، ما او را به همان راه که مى‌رود مى‌بریم؛ و به دوزخ داخل مى‌کنیم؛ و جایگاه بدى دارد.
هم‌چنین خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
Pفَلْیَحْذَرِ الَّذینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصیبَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌO؛ النور : 63
پس آنان‌که فرمان او را مخالفت مى‌کنند، باید بترسند از این‌که فتنه‌اى دامنشان را بگیرد، یا عذابى دردناک به آن‌ها برسد.
باید حَذَر کنند کسانی‌که با امر پیامبر خدا9 مخالفت می‌کنند؛ مفسّرین نوعاً ضمیر PأَمْرِهِO را به پیامبر اکرم9 بر می‌گردانند. و در روایتی از امام صادق7 چنین آمده است:
إِنَّکُمْ قَدْ رَأَیْتُمْ أَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَمْ یَجْعَلْ لِأَحَدٍ مِنَ النَّاسِ فِی خِلَافِنَا خَیْراً إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ Pفَلْیَحْذَرِ الَّذِینَ یُخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِیبَهُمْ فِتْنَةٌ أَوْ یُصِیبَهُمْ عَذابٌ أَلِیمٌO؛
شما به خوبى دیده‌اید که خداى عزّوجلّ براى هیچ‌کس در مخالفت با ما خیرى قرار نداد، همانا خدای عزّوجلّ می‌فرماید: « پس آنان‌که فرمان او را مخالفت مى‌کنند، باید بترسند از این‌که فتنه‌اى دامنشان را بگیرد، یا عذابى دردناک به آن‌ها برسد.»
(الکافی، ج8، ص88)
خداوند متعال برای هیچ‌کس در مخالفتِ با ما و رسولش خیری قرار نداده است.
آن وقت کسانی بیایند و نقد کردن و مخالفت در حکومت معصوم7 و در مقابل پیامبراکرم9 را که اساس عصمت است تجویز کنند! واقعاً جای تأمّل است. چه انگیزه‌ای باعث چنین افکار و سخنانی می‌شود؟ اگر کسی یک مقدار تعهّد داشته یا یک مقدار به مسائل اجتماعی توجّه داشته باشد، چنین مطلب واضح دینی و مورد قبول عامّه ـ چه رسد به اهل فن و متخصصین در مسائل ـ را زیر سؤال نمی‌برد چه رسد به این‌که آن را معکوس جلوه دهد! واقعاً باید تحلیل شود. چرا چنین کاری از کسی سر می‌زند؟ به چه انگیزه‌ای؟ از جهل است؟ از عدم تعهّد است؟ از القائات دشمنان است؟ و یا ترکیبی از این‌هاست؟ علاجش چیست و چگونه باید جبران بشود؟ یک امر واضحی که این همه آیات و روایات درباره‌ی آن وجود دارد و امری که مورد قبول همه است، معکوس جلوه داده شود!؟
باید به مثل این افراد، نصیحت کرد که هرچه دیگران به دهنتان می‌گذراند تکرار نکنید و هرچه را که در گوشتان می‌خوانند باور نکنید. از امام حسن مجتبی7 چنین نقل شده است:
عَجَبٌ لِمَنْ یَتَفَکَّرُ فِی مَأْکُولِهِ کَیْفَ لَا یَتَفَکَّرُ فِی مَعْقُولِهِ فَیُجَنِّبُ بَطْنَهُ مَا یُؤْذِیهِ وَ یُودِعُ صَدْرَهُ مَا یُرْدِیهِ؛
شگفتا از کسى‌که در آن‌چه می‌خورد فکر نموده و می‌اندیشد چگونه در آن‌چه باید بفهمد و بداند نمی‌اندیشد؛ پس همانا شکمش را از آن‌چه به آن اذیّت و آزار می‌رساند باز داشته و دور می‌گرداند، و سینه‌اش را می‌سپارد به آن‌چه آن را هلاک و تباه می‌سازد.
(بحار الأنوار، ج1، ص218)
شگفتا از کسی‌که در خوردنی‌های خودش فکر می‌کند که آیا عاری از باکتری مضرّ و سموم مضرّه هست؟ و ...؛ اما آن‌چه که به ذهنش القا می‌کنند، بدون برآورد و بررسی دقیق و کارشناسانه بپذیرد و بعد طوطی صفت، تکرار کند. وقتی که در یک مسأله‌ی مهمّ و اساسی در اسلام چنین واقعه‌ای اتفاق می‌افتد آن وقت ببینید در مسائلی که این حسّاسیت را ندارد چه خبر است؟ در مسائل سیاسی، حقوقی، اقتصادی و در روابط بین الملل؛ چرا آدم این نقدی را که باید برای مصالح مردم و به خصوص در مقابل بیگانگان به کار ببرد نابه‌جا به کار ببرد؟ آیا بهتر نیست به جای این‌که تجویز نقد حکومت زمان معصوم و تجویز نقد پیغمبر بکنیم یک مقدار هم به طور جدّ، تجویز نقد لائیک‌ها و سکولارها بکنیم؛ نقد افکاری که از ماورای مرزها به روش‌های متعدّد القا می‌شود را تجویز کنیم. آن هم تجویزِ به جدّ نه صوری و نمایشی. وقتی تجویز جدّی بکنیم باید یک مقدار هم در اعمال و گفتار و تصمیماتمان اثر بگذارد. اگر بناست که ما فقط نقد را تجویز کنیم امّا هیچ اثری نداشته باشد و نه پاسخ درست و نه عمل درستی طبق نقد داشته باشیم، آن وقت چه می‌شود؟
اگر ما گوش شنوایی نسبت به نقد داشتیم و همه باید نقد بشوند آیا واقعاً در این اجتماع ما ناقدی خبیرتر، دلسوزتر و عالم‌تر از مقام معظم رهبری دام ظلّه سراغ داریم؟ چقدر در سال‌های اخیر و نیز قبلش در زمینه‌های مختلف، دلسوزانه، مشفقانه و عالمانه نقد و نصیحت کردند و مشورت دادند. چقدر به این نصیحت‌ها و راه حل‌ها عمل شد؟ چقدر آن‌ها در رفتار ما تأثیر داشت. آیا به اندازه‌ی کافی تأثیر داشت؟ اگر تأثیر داشت چرا باید مقام معظم رهبری در آن بیانشان اشاره بفرمایند که بیش از این‌که علنی تذکّر داده‌ام تذکّرات و اوقات تلخی‌ها در مجالس خصوصی بوده است. کسی‌که واقعاً استوانه‌ی حلم و تحمّل و صبر است، چرا باید تذکّری را که همراه با اوقات تلخی باشد بدهد؟ یعنی به آن تذکّرات، ترتیب اثر داده نشده است.
شعار این که نقد باید باشد و دلسوزانه باید باشد و گوش شنوا باید باشد، اثرش کجاست؟ این همه نقد دلسوزانه‌ای که مراجع و حوزه‌های علمیّه و جامعه‌ی مدرّسین و آحاد مردم داشتند، چقدرش عمل شد؟ و چقدرش هباء منثورا شد؟
امیدواریم که خداوند متعال همه‌ی ما را متنبّه کند و گفتار و کردارمان هردو بر محور حقّ باشد و فعلمان تصدیق گفتارمان کند:
إِنَّمَا شِیعَةُ عَلِیٍّ7 مَنْ صَدَّقَ قَوْلَهُ فِعْلُهُ؛
مؤمن و شیعه‌ی امیرالمؤمنین علی7 کسی است که کردارش، گفتارش را تصدیق کند.
(الکافی، ج8، ص228)
به خداوند متعال پناه می‌بریم و به درگاهش ابتهال و تضرّع می‌کنیم که ما را مورد بخشش خودش قرار بدهد.
رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْکافِرین؛ اللّهُمَّ لَا تُؤَاخِذْنَا بِما فَعَلَ السُّفَهاءُ مِنَّا؛ اللّهُمَّ لا تَمْنَعْنا بَرَکاتِکَ؛ اللّهُمَّ اَنْزِلْ عَلَینا مِنْ بَرَکاتِکَ و هَبْ لَنا مِنْ رَحْمَتِکَ و رَأفَتِکَ؛ ربَّنا اغْفِرْ لَنا وَ لِوالِدَینا وَ لِمَنْ وَجَبَ حَقُّهُ عَلَینا وَ لا تُسَلِّطْ عَلَینا مَنْ لا یَرْحَمُنا وَ اکْفُفْ عَنَّا أَعْدائَنا. اللّهُمَّ اَنْزِلْ عَلَینا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً وَ اسْقِنا غَیثاً وافِراً نافِعاً بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِه الطاهِرینَ وَ بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
