بیش از 9 ماه از اجرایی شدن برجامِ رئیس‌جمهور روحانی میگذرد.
9 ماهی که البته باید گذشت یکسال و چند ماه از انعقاد برجام، گذشت بیش از یک و نیم سال از تفاهم لوزان و گذشت 3 سال از توافق موقت ژنو را هم به آن افزود.
و در تمام این مدت طولانی و پر از وعده و وعید اما برجام، همچنان بی‌دستاورد مانده است.
بی‌دستاوردی از آنرو که «تقریباً هیچ» گزینه ملموسی از قِبل آن وجود ندارد که بتوان مدعی شد مردم ایران بعنوان کسانی که قرار بود ذینفع اصلی برجام باشند، می‌توانند آنرا لمس کنند.
این در حالی است که گویا دولتی‌ها در ظاهر نظری و در باطن هم نظری دیگری در این باره دارند...
به این صورت که رئیس‌جمهور روحانی یکبار می‌گوید، دستاوردهای برجام همچون «آفتاب تابان» است و مردم باید «شکرگذار برجام» باشند.
و در اقتفای او نیز کسانی همچون علی‌اکبر صالحی، وزیر خارجه دولت احمدی‌نژاد و مذاکره‌کننده ارشد دولت رئیس‌جمهور روحانی در توافقات هسته‌ای، اینطور می‌گوید که «پس از برجام در شرایط غیر قابل باور قرار گرفتیم به طوری که فرصت‌ها یکی پس از دیگری مثل سونامی به سمت ما می‌آید، زیرا طرف مقابل دیده که این ملت اراده پیشرفت دارد.»[1]
و یکبار هم از جانب محمدجواد ظریف، شنیده میشود که «آمریکا برای تعهد به برجام تلاش واقعی انجام نمی‌دهد»[2]، از جانب رئیس بانک مرکزی دولت اینطور به گوش می‌رسد که «دستاورد برجام، تقریباً هیچ بوده است» و جالب آنکه حتی شخص رئیس‌جمهور روحانی و شخص علی‌اکبر صالحی نیز در این میدان هم به صحنه آمده‌اند و یک‌نفر از این می‌گوید که برجام یک «باغ گلابی» است که مردم برای ثمر بخشی آن باید صبر کنند! و دیگری هم تصریح می‌کند که برخی مقامات خارجی در مسئله برجام در حال شکل دادن یک توطئه جدید علیه ایران هستند و برجام راه را کاملاً باز نکرده است.[3]
در این مختصات اما به نظر می‌رسد بیش از هرکس، این رئیس‌جمهور روحانی است که باید به مطالبات همه طرف‌های برجام پاسخ دهد و در عین حال، بی‌دستاوردی ملموس توافقات دولت اعتدال با غرب، او و ستاد برجام را مجبور به کنش‌گری‌های خاصی در این زمینه کرده است.
*روحانی و انتظارات آمریکا از برجام/انتظاراتی که هرگز برآورده نمی‌شود...
یکی از طرف‌هایی که انتظارات او از برجام برآورده نشده است بدون هیچ اغراقی «کاخ سفید» است.
آنها اگرچه با اعمال فرمول‌هایی مثل تقسیم‌بندی تحریمها به اولیه و ثانویه و یا گنجاندن مفادّی در برجام که هزینه خاصی را به حکومت آمریکا تحمیل نمی‌کرد؛ به زعم خود تلاش کردند تا مسیر انتفاع اقتصادی ملموس دولت روحانی از برجام را ببندند، اما در مقابل تصور می‌کردند که با حدوث دوران فرابرجام، این امکان وجود دارد که آنها به اسم توافق با دولت ایران، به مطامعی دست پیدا کنند.
مطامعی که از روز اول و تا همین امروز، در کلام مقامات آمریکایی تحت عنوان «روح برجام» به آنها اشاره میشود.
باراک اوباما، رئیس‌جمهور آمریکا، حوالی 2 ماه پس از اجرایی شدن برجام، طی اظهاراتی گفته بود:«ایران تاکنون متن توافق را رعایت کرده است، اما "روح توافق" مستلزم این است که ایران به جامعه جهانی و شرکت‌ها سیگنال‌هایی بفرستد مبنی بر اینکه اقدام به انجام طیفی از اقدامات تحریک‌آمیزی که شرکت‌ها را هراسان می‌کند، نخواهد کرد.»[4]
او ادامه داده بود: «وقتی آنها موشک بالیستیک با شعارهایی برای نابودی اسرائیل شلیک می‌کنند، این شرکت‌ها را مشوش می‌کند. برخی خطرهای ژئوپولتیک وجود دارند که وقتی آنها (شرکت‌ها) می‌بینند این اتفاق دارد می‌افتد، تشدید می‌شوند. اگر ایران به ارسال موشک به حزب‌الله ادامه بدهد، این کار شرکت‌ها را مضطرب می‌کند.»
این اشاره‌ها از سوی مقامات آمریکایی به مسئله روح برجام، تا الآن که همچنان شاهد بی‌دستاوردی برجام و گذشت 9 ماه از اجرایی شدن آن میگذرد نیز ادامه یافته است.
جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا به تازگی در یک مصاحبه با نشریه فارین‌افِرز گفته بود: «حمایت ایران از گروه‌های مقاومت حل سریع مشکلات بانکی را دشوار می‌کند.»[5]
او با بیان اینکه واشنگتن علاوه بر اینکه تعهدات خود را به طور کامل انجام داده، بلکه از این تعهدات فراتر هم رفته است. تصریح می‌کند:
«ما در مورد فناوری و چند چیز به خصوص دیگر توانستیم کمک کنیم. اما به واسطه درگیری ایران در یمن، حمایت آنها از اسد، پشتیبانی از حزب‌الله، شلیک موشک‌هایی که افراد آنها را تهدیدآمیز می‌دانند و این قبیل موارد، این کار بسیار دشوار است. این مسائل حرکت رو به جلو را بسیار پیچیده می‌کند.»
جدای از اینکه این اظهارات کری در تضادّ با اظهارات چندی قبل رئیس‌جمهور روحانی بود که پس از بازگشت از سفر نیویورک عنوان کرده بود آمریکایی‌ها قول داده‌اند که مشکلات را رفع کنند! اما بخش واضح‌تر مسئله آن است که آمریکا انتظار دارد جمهوری اسلامی ایران برای برخورداری از مواهب برجام در زمینه‌هایی مثل بحث موشکی، حمایت از محور مقاومت و سایر سیاست‌های اصولی خود نیز کوتاه بیاید اما ایران اسلامی قاطع‌تر از همیشه نشان داده است که از نظر حاکمیت و مردم ایران؛ آن مذاکرات و گفت‌وگوها فقط راجع به مقولات هسته‌ای بوده است نه هیچ چیز دیگر و لذا اولاً ایران آنچنان هم که آمریکا فکر می‌کند به برجام خوشبین نیست و در فشار اقتصادی افلیج‌کننده هم قرار ندارد و ثانیاً حاکمیت جمهوری اسلامی ایران محقّ است که همچنان در مسیر سیاست‌های اصولی خود حرکت کند.
در این گیر و دار اما این تیم مذاکره‌کننده و شخص رئیس‌جمهور روحانی هستند که اگر می‌خواهند برجامشان باقی بماند باید فکری به حال مطالبات آمریکا بکنند.
به سخن دیگر اینکه نمی‌شود دولت از یکسو بیان کند که با آمریکا فقط در مسئله موشکی مذاکره کرده است اما از سوی دیگر، کسانی مثل حسین موسویان یا علی خرّم، بعنوان سمپات‌های دولت ان‌قلت‌هایی را بر فعالیت‌های موشکی صلح‌آمیز جمهوری اسلامی ایران وارد بدانند.[6]
و همچنین هم دولت یازدهم و هم مقامات آمریکا می‌دانند که از لوازم قطعی مانایی برجام؛ قطع حمایت ایران از محور مقاومت است.
*مردم منتظر دستاوردهای برجام...
ضلع دیگری که انتظاراتش از برجامِ رئیس‌جمهور روحانی برآورده نشده مردم ایران هستند.
کسانی که طی 3.5 سال گذشته، بصورت شبانه‌روزی تحت بمباران وعده‌های برجامی قرار داشتند و صراحتاً به آنها گفته شد که دنیای پسابرجام دنیایی متفاوت خواهد بود که در آن تمام تحریمها لغو میشود و به دنبال آن نیز «ارزانی» پدید می‌آید.
بماند که کسانی از ستاد برجام طی ماه‌های اخیر در پسابرجام تلاش کردند که وعده‌های دولت را تقلیل دهند و یا بیان کردند که «روحانی هیچ وعده خاصی به مردم نداده است»[7]
اما انتظارات ایجاد شده پسابرجامی را به این سادگی‌ها نمی‌توان از ذهن مردم پاک کرد و یا در قبال آنها مثال «باغ گلابی»! را مطرح ساخت.
از سوی دیگر، سوگمندانه باید اشاره کرد که ستاد برجام در وعده‌ها و شعارهای سه و نیم سال گذشته‌ی خود؛ فراوان از عبارات «یک‌دفعه» و «فی‌الفور» استفاده کرده و یا قول‌هایی مثل «ایجاد اشتغال» را داده است که در نهایت همگی «انتظار صبر» را نیز به گزینه‌ای بی‌اثر و البته غیر منطقی تبدیل کرده‌اند.[8]
و حال، این دولت آقای روحانی است که باید پاسخ مناسبی را برای انتظارات مردم از پسابرجام ایجاد کند.
انتظاراتی که به نظر می‌رسد در یک سوی آن «عذرخواهی»، در سوی دیگرش «شکست رسمی برجام» و در ضلع دیگر هم «توجیه» قرار دارد به گونه‌ای که رئیس‌جمهور روحانی در میانه این انتظارات مخیّر مانده است.
رخدادی که به نظر می‌رسد دولت هم متوجه آن شده و برای همین هم یک روز از آفتاب تابان بودن دستاوردهای برجام می‌گوید، روز دیگر اما از دستاورد تقریبا هیچ برجام و یکبار هم از لزوم صبر و از اینکه آمریکایی‌ها قول داده‌اند به وعده‌هایشان عمل کنند...!
*حاکمیت نظام و سکوت در مقابل وعده‌های روحانی به مردم؟!
در ورای تمام انتظارات اشاره شده اما ستاد برجام بایستی به این حقیقت نیز توجه داشته باشد که همه انتظارات از او در قبال مذاکرات و توافقاتش فقط شامل مردم و یا طرف‌های 1+5 نیست.
رئیس‌جمهور روحانی از روز اول در حالی اصرار و تأکید خود را بر مذاکره با غرب بیان کرد و حتی بارها به رخ کشید که رهبر معظم انقلاب اسلامی صراحتاً بدبینی خود به آمریکا و تفرّس خود مبنی بر بی‌دستاوردی توافقات را کراراً به دولت گوشزد کردند.
معظم‌له حتی شروطی را هم بر برجامِ آقای روحانی قرار دادند که بنا به گفته عباس عراقچی، رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام، این شروط هم‌اکنون نقض شده‌اند.
با این حال اما از سوی آقای روحانی و کسانی در نزدیکی ستاد برجام عنوان میشود که «برجام، پرونده رهبری نظام است»!
جدای از اینکه برجام نه تنها پرونده رهبری نظام نیست بلکه پرونده کسانی است که نسبت به آن ابراز خوشبینی غلیظ می‌کردند؛ اما به هر حال انتظار اینکه حاکمیت در مقابل وعده‌های داده شده از سوی دولت به مردم ساکت بماند نیز امری غیر عقلایی است.
رئیس جمهور روحانی پیش از این در قالب نامه‌هایی که پس از چند توافق هسته‌ای خود خطاب به رهبر انقلاب نوشت، از فروپاشی تحریمها، لغو تحریمهای بانکی و آزادی دارایی‌های مسدود شده ایران خبر داد.
اخباری که البته فی‌زماننا هذا گویا هنوز هیچیک به صراحت مسئولان ستاد برجام حتی، محقق نشده‌اند و پر واضح است که رئیس‌جمهور روحانی در مقابل نظام جمهوری اسلامی ایران خود را مسئول این محقق نشدن‌ها می‌داند.
چه اینکه او در نامه‌ای که پس از اجرایی شدن برجامش به رهبری نظام نوشت تأکید کرد که خلف وعده‌های طرف مقابل را نیز پیگیری می‌کند و اقدامات متناسب را بعمل می‌آورد.[9]
مسئله‌ای که به نظر می‌رسد لااقل تاکنون عملی نشده و دولت ترجیح میدهد به وعده طرف‌های مذاکراتی خود همچنان خوشبین بماند.
با این حال هیچیک از این مقولات نتوانسته رافع انتظارات نظام از وعده‌های مهم دولت یازدهم باشد.
شاهد مثال آنکه مقام معظم رهبری، مردادماه امسال و در دیدار با قشرهای مختلف مردم در همین رابطه فرمودند:
«شش ماه هم از امضای برجام میگذرد، هیچ تأثیر محسوس و ملموسی هم در وضع معیشت مردم به وجود نیامده است؛ [درحالی‌که] خب، برجام اصلاً برای برداشتن تحریمها بود؛ برای اینکه تحریمهای ظالمانه برداشته بشود. مگر غیر از این است؟ خب برداشته نشده؛ حالا میگویند بتدریج، یواش یواش دارد درست میشود! مگر بحث سرِ یواش یواش بود؟ آن روز مسئولین، هم به ما میگفتند، هم به مردم میگفتند که در این مذاکرات، قرار بر این است که وقتی ایران تعهّدات خود را انجام میدهد، یکباره همه‌ی تحریمها برداشته بشود؛ یعنی این مانعی که آمریکا سر راه ملّت ایران ظالمانه و خباثت‌آمیز به وجود آورده بود، برداشته بشود؛ خب حالا شش ماه از این موعد گذشته است، برداشته نشده؛ شش ماه برای یک مملکت هشتاد میلیونی زمان کمی است؟ در این شش ماه دولت محترم کم میتوانست کار بکند اگر چنانچه این خباثت آمریکایی‌ها نبود؟ این برجام شد برای ما یک نمونه، یک تجربه.»...[10]
*در روزهای آینده...
رئیس‌جمهور روحانی در حالی این انتظارات را بی‌پاسخ گذاشته است که برخی تحلیلگران معتقدند تنها ذینفع فعلی توافق نهایی بین دولت یازدهم ایران و کشورهای 1+5؛ ستاد برجام است.
ستادی به همراه اعضایش که از روز اول، برجام را نه گذرگاهی به سرزمین لوبیای سحرآمیز دستاوردهای اقتصادی بلکه بلیطی برای سوار شدن بر قطار جهانی‌سازی و «گلوبالیزاسیون» موعود در نوشته‌های «محمود سریع‌القلم»، (فردی که گفته میشود مشاور رئیس‌جمهور روحانی است) می‌پنداشتند.
جدای از اینکه برجام نه تنها پرونده رهبری نظام نیست بلکه پرونده کسانی است که نسبت به آن ابراز خوشبینی غلیظ می‌کردند؛ اما به هر حال انتظار اینکه حاکمیت در مقابل وعده‌های داده شده از سوی دولت به مردم ساکت بماند نیز امری غیر عقلایی است.
و اکنون هم آنطور که خودشان و سمپات‌هایشان میگویند با پیاده‌روی با مقامات کشورهای غربی، با حضور در اجلاس کشورهای جهان برای تصمیم‌گیری پیرامون سوریه و با عبور از ذهنیت سرد خود نسبت به آمریکا به آن هدف دست یازیده‌اند.
این تحلیل که دلایل زیادی بر اثبات آن وجود دارد ولی نمی‌تواند انتظارات از روحانی را به وادی میرایی بکشاند.
و پر واضح آنکه دولت هم نمی‌تواند در مقابل این انتظارات سکوت اختیار کند و یا اینکه سخنانی نظیر «انتظار ثمردهی باغ گلابی» را تحویل افکار عمومی بدهد.
اینکه نتیجه این معادله چه باشد را هرکسی نمی‌داند اما در خاتمه می‌توان به این معنا اشاره کرد که «بی‌دستاوردی برجام» یقیناً روزی اثر بزرگ خود را به رخ همگان خواهد کشید و دستاوردتراشی و توجیه و انتظار صبر از مردم به هیچ وجه گزینه‌های مناسبی برای عبور از این بحران نیستند.
***
1_ http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950727000251
2_ http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/07/03/1194164
3_ http://www.isna.ir/news/95040110069
4_ http://kayhan.ir/fa/news/71274
5_ http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950724001695
6_ http://www.ilna.ir/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-3/358547-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%B4%DA%A9%DB%8C-%D9%86%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%86%D8%AF-%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D9%84-%D8%B4%D9%88%D8%AF
7_ http://www.farsnews.com/13950603000115
8_ http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13950803000188
9_ http://www.asriran.com/fa/news/445030
10_ http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=33886
