صنعت فضایی جزء بااهمیت‌ترین صنایع در دنیای امروز به حساب می‌آید؛ چراکه گردش مالی جهانی این صنعت به ۳۸۰ میلیارد دلار در سال می‌رسد و همه کشور‌های پیشرفته از دهه‌های گذشته روی این صنعت آینده‌ساز متمرکز شده‌اند.
داده‌های ارسالی ماهواره‌ها منجر به رفاه بیشتر در زندگی عموم مردم در سراسر جهان می‌شود. با این اوصاف، حرکت در این صنعت دیگر نمادی از پیشرفت تمدن بشری محسوب می‌شود. از این رو برنامه ریزی برای پیشرفت صنعت فضایی و قرارگرفتن در این مسیر جهانی باید یکی از اولویت‌های مهم کشورمان باشد.
جایگاه ایران در صنعت فضایی
سال ۱۳۵۵ نخستین موشک ایران برای مطالعات علمی به فضا پرتاب شد. سال ۱۳۸۶ موشک ماهواره‌بر فضایی ایران به نام «سفیر» برای پروازی زیرمداری به فضا پرتاب شد. گونه تکامل‌یافته موشک «پرتابه فضایی شهاب» برای پرتاب ماهواره ایرانی «امید» به مدار زمین در سی‌امین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ استفاده شد. اسفند همان سال سازمان فضایی ایران یک پرتاب فضایی را در یک پرواز زیرمداری آزمایش کرد. این موشک حامل محموله‌ای آزمایشی بود که توسط وزارت علوم و وزارت دفاع طراحی و ساخته شده بود. این موشک تا ارتفاع ۱۵۰ کیلومتری زمین بالا رفت و بر طبق برنامهٔ از پیش تنظیم شده، با چتر نجات به زمین فرود آمد.
سال ۱۳۸۶، سازمان فضایی ایران با پرتاب نخستین گونه از موشک کاوشگر-۱ با نام «سفیر» دومین پرواز فضایی زیرمداری خود را با موفقیت به انجام رساند. موشک سفیر از پایگاه فضایی جدید ایران در شاهرود به فضا پرتاب شد. با این پرتاب موفقیت‌آمیز، ایران یک گام به پرتاب ماهواره‌ها به مدار زمین نزدیک شد.
پس از آن ایران از سال ۱۳۸۸ با پرتاب ماهواره «امید» وارد باشگاه جهانی فضا شد و در این مسیر سازمان فضایی ایران برنامه‌ریزی برای استفاده از فضا و گسترش فناوری‌های فضایی در کشور را با استفاده از دانش بومی و همکاری‌های بین‌المللی در دستور کار خود قرار داد.
از اقدامات این سازمان می‌توان توسعه فناوری ماهواره‌ای و مخابرات فضایی، سنجش از دور، پرتاب و حمل و نقل فضایی، توسعه ایستگاه‌های زمینی و زیرساخت‌های مناسب جهت هدایت و کنترل ماهواره‌ها و همچنین تربیت نیروی انسانی را ذکر کرد.
در شورای عالی فضایی سیاست‌گذاری صنعت فضایی کشور تا ۱۰ سال آینده یعنی افق ۱۴۱۰ تبیین شده است. با این نیت که نیازمندی‌های کشور در حوزه‌های زیرساختی و پدافندی شناسایی شود که متناسب با آن ریل‌گذاری انجام شود.
از پرتاب کپسول زیستی تا ماهواره ثریا در دولت سیزدهم
تعداد ماهواره‌های در دست ساخت از ابتدای دولت سیزدهم ۸ ماهواره و تا پایان سال ۱۴۰۱، ۱۲ ماهواره بوده و تا پایان سال ۱۴۰۲ تعداد ماهواره‌های در دست ساخت به عدد ۳۰ می‌رسد. این نشان می‌دهد که رشد صنعت فضایی کشور در دولت سیزدهم شتاب زیادی به خود گرفته تا جایی که تا پایان امسال هم قرار است چند ماهواره ایرانی دیگر هم پرتاب شوند. با این وجود تعداد پرتاب‌ها در این دولت بیشتر هم می‌شود و این امر در واقع می‌تواند رکورد جدیدی برای کشور به حساب بیاید.
نمونه پروازی ماهواره طلوع ۳ در بهمن ۱۴۰۱ در مراسم روز فناوری فضایی با حضور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات رونمایی شد و پس از انجام موفق آزمون‌های مختلف و اتمام فرآیند تحویل‌گیری در برنامه پرتاب قرار گرفت و طبق برنامه‌ریزی پرتاب شد. این ماهواره با دقت تصویربرداری ۵ متر تک طیفی و ۱۰ متر رنگی، دارای وزنی بیش از ۱۰۰ کیلوگرم بوده و با تکیه بر توان داخلی و توسط متخصصان کشورمان طراحی شده است. ماهواره طلوع ۳ که در مدار لئو قرار گرفت، تصاویر مورد نیاز برای کاربرد‌های متنوع در حوزه‌های کشاورزی، منابع آبی، مدیریت مخاطرات طبیعی و... به سازمان فضایی ایران ارسال می‌کند.
ماهواره پارس۱ به منظور تصویربرداری کاربردی، توسعه بازار داده‌های سنجشی داخلی و توسعه و آزمایش فناوری‌های پایه‌ای ماهواره‌های سنجشی و بخش زمینی آن‌ها ساخته شده است.
حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران در مرداد ۱۴۰۲ خبر داد که دو پروژه مهم به نام‌های ماهواره پارس۲ و ماهواره پارس۳ رسما آغاز شده است. ماهواره پارس۲ در واقع یک پروژه ساخت ماهواره سنجشی با دقت تصویربرداری ۴ متر است که فرآیند طراحی و ساختش آغاز شده است. ماهواره پارس۳ هم با دقت تصویربرداری حدود ۲ متر، مدرن‌ترین و دقیق‌ترین ماهواره تصویربرداری ایران است که این پروژه هم مراحل طراحی و ساختش آغاز شده است.
ماهواره نور۲ در اسفند ۱۴۰۰ به فضا پرتاب شد که یک ماهواره سنجشی و شناسایی است. ماهواره خیام یک ماهواره سنجش از دور است که در مرداد ۱۴۰۱ توسط موشک روسی سایوز به مدار نزدیک زمین ارسال شد. ماهواره نور۳ در مهر ۱۴۰۲ به فضا پرتاب شد که یک ماهواره سنجشی و شناسایی است.
ماهواره ناهید۲ نخستین گام ایران از برنامه راهبردی دستیابی به ماهواره مخابراتی زمین آهنگ کشورمان است که مأموریت‌های آن در دو دسته مأموریت‌های اولیه و ثانویه تعریف شده است. وزیر ارتباطات و اظهارنظر‌های قبلی مسئولان فضایی کشور در چند ماه اخیر مبنی بر پرتاب چندین ماهواره تا پایان سال ۱۴۰۲ به نظر می‌رسد، یکی از این ماهواره‌های آماده پرتاب، ناهید۲ باشد.
در خصوص بحث اعزام انسان به فضا گام اول آن در سال ۱۳۹۱ محقق شد تا کپسول زیستی برای ایجاد راهبرد صنعت فضایی کشور پرتاب شود، اما در دولت دوازدهم این کار به مدت ۸ سال متوقف شد و این مسیر با ورود دولت سیزدهم مجدد در دستورکار قرار گرفته است. در جلسه اول شورای عالی فضایی پروژه‌هایی که متوقف شده بود دوباره احیا شدند.
در راستای عزم دولت مردمی سیزدهم برای احیای بخش‌های مختلف صنعت فضایی کشور در حوزه زیست فضایی در ۱۵ آذر ۱۴۰۲ جدیدترین کپسول زیست فضایی کشورمان با پرتابگر بومی سلمان از محصولات سازمان هوافضای وزارت دفاع با موفقیت پرتاب شد.
عیسی زارع پور وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با انتشار پستی در ویراستی نوشت: «بعد از یک دهه وقفه، جدیدترین کپسول زیستی کشورمان با یک پرتابگر بومی به ارتفاع ۱۳۰ km با موفقیت پرتاب و آزمایش‌های برنامه‌ریزی شده برای آن با موفقیت انجام شد. این کپسول زیستی ۵۰۰ کیلویی و پرتابگر آن در راستای تحقق نقشه راه طرح اعزام فضانورد ایرانی به فضا به دست دانشمندان کشورمان طراحی و ساخته شده است»
۳۰ دی ۱۴۰۲ ماهواره‌بر قائم ۱۰۰، ماهواره بومی ثریا از سری ماهواره‌های تحقیقاتی (SRI) ساخت پژوهشگاه فضایی ایران با موفقیت در مدار ۷۵۰ کیلومتری زمین قرار گرفت و رکورد جدیدی از نظر ارتفاع پرتاب ماهواره در کشور به ثبت رسید.
این ماهواره‌بر سوخت جامد، قابلیت حمل اجرامی به بزرگی زیر ۱۰۰ کیلوگرم در مدار حدود ۵۰۰ کیلومتر را دارد که در سومین پرتاب آزمایشی خود با ثبت رکورد جدیدی در پرتاب‌های بومی با موفقیت ماهواره ثریا ۵۰ کیلوگرمی را در مدار ۷۵۰ کیلومتری دایروی قرار داد.
براساس داده‌های دریافتی از ماهواره، عملیات تزریق در مدار به خوبی و با دقت انجام شده و اکنون داده‌های تله متری ماهواره در حال دریافت است.
با پرتاب این ماهواره تحقیقاتی بسیاری از زیرسیستم‌های توسعه یافته شده توسط پژوهشگاه فضایی ایران نیز در شرایط تست مداری قرار می‌گیرند و راه برای توسعه سریع صنعت فضایی بومی ایران هموارتر می‌شود. ضمن اینکه این پرتاب گامی مهم در راستای افزایش توانمندی تزریق ماهواره در مدار‌های بالاتر محسوب می‌شود.
به تازگی جزئیات بیشتری درباره پرتاب موفقیت آمیز ماهواره بومی ثریا منتشر شده که یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های آن در دسترس قرار گرفتن لایه لئو توسط متخصصان فضایی کشورمان است
صبح یک‌شنبه هشتم بهمن‌ماه ۱۴۰۲، ماهواره‌بر سیمرغ که توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح ساخته شده است، ماهواره «مهدا» و دو نانوماهواره را با موفقیت در مدار بیضوی با ارتفاع کمینه تقریبی ۴۵۰ کیلومتر و ارتفاع بیشینه تقریبی ۱۱۰۰ کیلومتری زمین تزریق شد.
ماهواره «مهدا» ماهواره‌ای تحقیقاتی است که مراحل طراحی، ساخت، تجمیع و آزمون آن در پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده است و دو نانوماهواره‌ه نیز توسط شرکت صنایع الکترونیک ایران طراحی و پرتاب شدند.
مأموریت اصلی این ماهواره، بررسی صحت عملکرد ماهواره‌بر سیمرغ در تزریق چندگانه محموله‌های فضایی در مدار پایین زمین و ارزیابی عملکرد برخی از طراحی‌های جدید و قابلیت اطمینان فناوری‌های بومی در فضا است.
لزوم اعزام انسان به فضا چیست؟
همه کشور‌های پیشرفته در دنیا به سمت فناوری‌های فضا و اعزام انسان و موجود زنده به فضا در حرکت هستند. آن چه مشخص است این است که اگر نبردی هم در دنیای آینده شکل بگیرد قطعاً در فضا صورت می‌گیرد. اینکه اکنون همه دنیا به این سمت توجه نشان می‌دهند و با تدابیر و سیاست‌هایی می‌خواهند ایران به صنعت فضایی متمرکز نشود به این دلیل است که می‌دانند وقتی به نقطه یا سطح از بلوغ در فناوری فضایی برسیم دیگر مثل یک موتور پیشرانی می‌شویم که هیچ کشوری در دنیا نمی‌تواند جلوی پیشرفت ما را بگیرد.
اگر می‌خواهیم کشور در حوزه فضایی به پیشرفت برسد، مستلزم این است که بحث سفر انسان به فضا محقق شده باشد و مسیر تحقق علم و فناوری به نوعی مستندسازی شده باشد.
تمهیدات لازم برای تحقق اعزام انسان به فضا در افق ۱۴۰۷
برای رسیدن به اهداف فضایی و اعزام انسان و موجود زنده در افق ۱۴۰۷ لازم است اطلاعاتی را پایش کنیم تا انسان با یک کپسول فضایی به ارتفاعات زیر مداری و بالا مداری انتقال داده شود. برای این امر باید همه جوانب کار را بسنجیم تا خطری برای موجود زنده‌ای که اعزام می‌شود به همراه نداشته باشد. تست‌ها و پرتاب‌هایی هم که در حوزه کپسول زیستی انجام گرفته برای سنجش شرایط محیطی بوده است. این اطلاعات را دنیا در اختیار ما نمی‌گذارد، ما باید خودمان به این سمت برویم و در این راه نیاز به آزمایش‌های زیادی هست.
این راهی نیست که به تازگی شروع شده باشد، همه دنیا این مراحل و آزمایش‌های مربوطه را گذرانده‌اند. کشور‌های پیشرفته‌ای همچون آمریکا این سلسله تست‌ها را از خیلی قبل‌تر انجام داده و به بلوغی در فناوری رسیده است و در حال حاضر دیگر نیازمند تست و آزمایش نیست. چین هم اعلام کرده است که تا پایان سال ۲۰۲۳ اعزام انسان به کره ماه را انجام می‌دهند.
ایران با وجود همه استعداد‌ها و ظرفیت‌های خوبی که دارد باید در این مسیر مهم قدم بگذارد. ما در ابتدای این مسیر هستیم و باید همه جوانب کار را بسنجیم تا برای اعزام انسان به فضا آماده باشیم و از کشور‌های دیگر دنیا عقب نیفتیم.
