چرخش فرایندهای اطلاع رسانی در سال های اخیر و سوگیری آن ها در زمینه اقتدار زدایی و حرکت بر مدار خودمختاری کاربران، آوردگاه نوینی را خلق کرده و جنبه های تازه ای از کارکردهای رسانه ای را به نمایش گذاشته است.
با زایل شدن فرایند دروازه بانی اطلاعات در شبکه های اجتماعی، محدودیت ها در کنشگری اجتماعی به شدت تقلیل یافته و عصر جدیدی برای ظهور گفتمان های با هویت متفاوت و حتی جهت گیری تروریستی در رسانه ها آغاز شده است.
از زمان ظهور داعش، این گروه تروریستی به عنوان نسل دوم تروریسم جهانی، از طریق پوشش رسانه ای خشونت سیاسی با انگاره های مرگ در شبکه های اجتماعی، استراتژی ایجاد رعب و وحشت را در اذهان عمومی عملیاتی کرد و گونه جدیدی از تروریسم رسانه ای را در شبکه های اجتماعی نمایان کرده است. کنشگری با سوگیری ضد قدرت این گروه در شبکه های اجتماعی، به ظهور چالش هایی مانند ناامنی و بی ثباتی، اختلافات مذهبی و قومی، شکاف های اجتماعی و پیش بینی ناپذیری امور در جوامع دامن زده است.
تحولات رسانه ای در عصر دیجیتال
تجدید ساختار نظام سرمایه داری به ویژه پس از فروپاشی نظام دو قطبی تغییرات بنیادینی را در دنیای رسانه و سازوکارهای استفاده از آن ایجاد کرد. این تحول در فضای رسانه ای نیز بازتاب پیدا کرد و به تدریج فضای مجازی را ابتدا همنشین و سپس رقیب فضای واقعی کرد.
نقطه زایش نسل جدیدی از رسانه‌ها نتیجه این دوره بود که به صورت ماهوی و شکلی متمایز از رسانه‌های جریان اصلی و سنتی بودند.
همزمان در دهه ۱۹۹۰ سیستم جهانی وب نیز به کشورها عرضه شد، گسترش و رشد این سیستم به سرعت قلمروی خود را فرا گیر کرد و در عرض چند سال به همه جنبه های زندگی و کار بشر تسری یافت و سر آغاز عصر جدیدی در ماهیت اطلاع رسانی و حیات رسانه ها شد.
این تحولات در عرصه رسانه ای با سرعتی بی سابقه ابداعات و خلاقیت های جدیدی را موجب شد که از جمله آنها ایجاد نسل های جدید وب از نسل اول تا نسل پنجم و ششم و حتی ظهور رسانه‌های اجتماعی در عرض حدود دو دهه بود و اکنون با معرفی فضای متاورس می رود تا وارد فضای تازه ای شود.
به اعتقاد برخی متخصصان، فناوری های پیشرفته به مفهوم دستیابی به سازمان های جدید، وظایف نوین، سبک های تازه، فرهنگ های نو و در کل شیوه های جدید زندگی و انجام کسب و کار منجر شده اند. همچنین پارادایم های رسانه ای جدید تحولات تازه‌ای را برای بر ساختن برخی هویت ها ایجاد کرده اند. در همین چارچوب و در پیوند با برخی تحولات سیاسی و اجتماعی، فناوری های رسانه ای زمینه را برای شکل گیری و تقویت شبکه ها و سازمان های افراطی و گروه های تروریستی نیز مهیا کرده اند.
مفهوم تروریسم رسانه ای
باید گفت که در کل «تروریسم رسانه ای» به استفاده از نقشه ها و کارکردهای رسانه های جمعی برای پیشبرد گفتمان های تروریستی و هراس افکنی در کشورهای هدف اطلاق می شود. این واژه نخستین بار در سال ۱۹۸۵ در دومین کنفرانس بین المللی تروریسم مطرح شد.
اکنون نیز تروریسم رسانه های اجتماعی به استفاده از رسانه های شبکه ای و اجتماعی برای افزایش تاثیر اقدامات خشونت آمیز به دلایل اجتماعی، سیاسی و مذهبی گفته می شود که با هدف گسترش درد و رنج روانی، عاطفی و جسمی مخاطبان و به صورت مستقیم مورد استفاده قرار می گیرد.
در واقع تروریست ها با اعمال خشونت از این طریق سه هدف اصلی جلب توجه به رسمیت شناخته شدن و کسب مشروعیت را دنبال می کنند. دال مرکزی فعالیت گروه های تروریستی در شبکه های اجتماعی، تشدید خشونت سیاسی است.
از جمله مهمترین گروه های تروریستی که از رسانه به عنوان یک ابزار تروریستی استفاده کرده است، گروه داعش بود که با استفاده از رسانه ها مبادرت به گسترش، تبلیغات، جذب، کمک، رادیکال سازی فضا، گمراه کردن، عضویابی و آموزش، برقراری ارتباط، توطئه و راه اندازی حملات می کرد.
علاوه بر این گروه های تروریستی با ایجاد اتاق های گفت وگو، گروههای الکترونیکی، انجمن ها، شبکه های اجتماعی و حضور در پلتفرم های یوتیوب، فیسبوک، توییتر و غیره به انتشار دیدگاه های خود پرداخته اند.
تروریسم شبکه های اجتماعی
جهت گیری شبکه های اجتماعی در قدرت زایی موجب تضعیف فرایند دروازه بانی اطلاعات نیز شده است و در نتیجه آن خودمختاری در تولید و خودگردانی در انتشار اطلاعات را برای همه کنشگران اجتماعی به بار آورده است.
طبق نظر کارشناسان دروازه بانی شبکه نیز به همان مفهوم دروازه بانی سنتی رسانه ها دیده می شود اما این قدرت یا ویژگی رسانه ای در فضای مجازی از بین رفته است و همین امر موجب خودگردانی و خودمختاری بی سابقه ای برای سوژه های ارتباطی در مقیاس کلان شده است. همین ویژگی ها موجب شده تا هم دولت ها و هم گروه های غیردولتی به سوءاستفاده از رسانه ها به عنوان ابزاری تروریستی و جنگی روی بیاورند.
کشورهای صاحب قدرت و ثروت که از قضا دارنده مهمترین رسانه های سنتی و نوین جهان نیز هستند، سعی می کنند با استفاده از رسانه ها در یک جنگ ترکیبی (با تمرکز بر رویکردهای نرم) بر کشورهای دشمن خود یورش ببرند و آن ها را در یک جنگ شناختی و با انواع حملات اطلاعاتی دروغ و بزرگنمایی شده یا ارائه داده های ناقص تحت فشار قرار دهند.
این نوع استفاده از رسانه ها از نگاه برخی تحلیلگران مصداق بارز تروریسم است که افکار عمومی و مردم عادی را هدف می گیرد تا با افزایش هزینه و فشار بر شهروندان، خواسته قدرت ها برآورده شود.
در شکل دوم سوءاستفاده از رسانه ها، گروه های تروریستی با استفاده از رسانه های نوین و شبکه های اجتماعی به صورت هوشمندانه به تاثیرگذاری بر افکار عمومی جهان می پردازند و در این راستا خود را به تیتر یک رسانه ها تبدیل کرده اند. در چند سال گذشته گروه تروریستی داعش به کنشگری اجتماعی پرداخت و از طریق تولید و انتشار خشونت سیاسی با انگاره های مرگ و تبلیغ اندیشه های تکفیری و خشونت سیاسی در پوشش رسانه ای، مفاهیم مورد نظر خود را انتقال داد.
نکته تاسفبارتر در مورد تروریسم نوین رسانه ای به ویژه در شبکه‌های اجتماعی آن است که این رسانه ها نه تنها اکنون نقش انتقال‌دهنده اطلاعات را ایفا می کنند، بلکه برخی قادر به مدیریت افکار عمومی نیز هستند. از طریق این شبکه ها می توان نقش هایی مانند سازماندهی، نظارت، کنترل، برنامه ریزی، رهبری، هدایت، جذب و آموزش نیروها را نیز به سرانجام رساند.
علاوه بر این از ویژگی‌های بارز تروریسم رسانه های نوین، جهانی شدن آن است، دیگر مرزها مفهومی ندارند و در کارکرد رسانه ها تمرکز زدایی شده است. رسانه های جدید بر محور کاربران و حذف حلقه های واسط استوار هستند و به همین دلیل دروازه بانی اطلاعات در آن ها نیز ضعیف یا حتی بی معنی شده است.
مقابله با تروریسم رسانه های اجتماعی
تروریسم مدرن از طریق شبکه های اجتماعی تغییر ماهیت داده و از سطح یک ملیتی به چند ملیتی ارتقا یافته و خشونت ها از یک دایره محدود به جغرافیایی به بزرگی جهان گسترده شده است. بنابراین برای مبارزه با این چالش بزرگ جهانی هم باید به گفته «جوزف نای» متوسل شد که اعتقاد داشت استفاده از قدرت سخت و قدرت نرم ضروری است.
با اینحال اکنون اقدام واقعی و بکارگیری ابزارها می بایست در حوزه جهانی و بین المللی صورت بگیرد و همه کنشگران منسجم وارد عمل شوند. در این چارچوب کارشناسان چند راهبرد را برای مقابله یا کنترل تروریسم رسانه ای به ویژه در رسانه های اجتماعی نوین پیشنهاد می کنند: تولید محتوای مناسب، سیاست گذاری و تعیین مقررات مناسب و در نهایت راهبرد دروازه بانی اطلاعات.
در این چارچوب «سازمان خبرگزاری‌های آسیا و اقیانوسیه» (اوآنا) که ریاست آن اکنون به مدت سه سال بر عهده خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا) محول شده است، می تواند در دو راهبرد نخست فوق، هماهنگی هایی را بین همه اعضا صورت بدهد و تا حدودی از اثرات مخرب این نوع از تروریسم رسانه ای بکاهد.
اگرچه نمی توان در زمینه دروازه بانی خبر در حوزه رسانه های اجتماعی اقدامات قابل توجهی را انجام داد اما هماهنگی مدیریت شده ده ها رسانه مستقل در آسیا و اقیانوسیه می تواند با تولید محتوای مناسب و انتشار گسترده آن مقابله با رویکردهای مخرب رسانه‌های غربی را تسهیل کند.از سوی دیگر سیاستگذاری مناسب و تعیین مقررات کارآمد نیز گامی مهم در جهت محدودسازی جنبه های منفی و دهشت افکنی در رسانه های اجتماعی است.
منابع
علی اکبر فرهنگی و حجت الله عباسی. «طراحی مدل مقابله با چالش‌های تروریسم رسانه ای در شبکه های اجتماعی»، دوفصلنامه دین و ارتباطات، سال ۲۵، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۷
«مزیت ها و کارکردهای شبکه های اجتماعی برای گروههای تروریستی»، فصلنامه مطالعات رسانه های نوین، سال سوم، شماره ۱۲، زمستان ۱۳۹۶
