طرف‌های غربی در روزهای گذشته تلاش کردند از طریق صحنه‌آرایی‌های مبتنی بر تهدید به فشار (نظیر تهدید به صدور قطعنامه در شورای حکام آژانس) ایران را به کشاندن پای میز مذاکرات فرسایشی در وین بکشانند.
طرف آمریکایی با توجه به اینکه امیدی نداشت راهبردهایی که در ماه‌های گذشته به عنوان اهرم فشار علیه ایران به کار گرفته در دولت سیزدهم هم موثر واقع شود تهدید می‌کرد با همراهی سه کشور اروپایی، از ظرفیت شورای حکام آژانس اتمی برای پیشبرد اهداف مذاکراتی خود بهره‌گیری خواهد کرد؛ هر چند که واشنگتن می‌دانست که پیگیری این مسیر عملیاتی نیست و نتیجه‌ای در برنخواهد داشت، اما در تلاش بود از آن برای به عنوان یک اهرم فشار استفاده کند.
در موقعیت فعلی اتفاقاتی از جمله شرایط جدید ایران، موضع چین و روسیه، جایگاه فعلی دولت بایدن، ماجرای خروج یکطرفه آمریکا از برجام، تمایل نداشتن سازمان ملل به فصل جدید تحریمها و عدم اقبال آژانس برای فشار بیشتر بر تهران مؤلفه‌های مهم و تأثیرگذاری بودند که تهدیدهای آمریکا را به ژستی توخالی تبدیل می‌کردند.
دولت سیزدهم، آمریکا و مذاکرات وین
دولت آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران در تبیین مواضع دولت خود درباره مذاکرات هسته‌ای با تأکید بر اینکه سیاست فشار علیه ایران هیچ‌گاه جواب نداده و غربی‌ها بارها این را تجربه کرده‌اند گفته دولت سیزدهم ابایی از مذاکره ندارد، اما اگر قرار است در کنار گفت‌وگو فشار باشد تهران آن را نخواهد پذیرفت.
این دولت، علاوه بر این با تأکید بر اینکه دنبال مذاکراتی «نتیجه‌محور» است سیاست «مذاکره برای مذاکره» را رد کرده است. آقای رئیسی چند روز پیش گفت: «غرب و آمریکا به دنبال گفت وگو همراه با فشار هستند؛ در حالی که محور گفت‌وگوهای دولت ایران، حفظ منافع ملت ایران و رفع کامل تحریم‌هاست که یک قدم هم از آن عقب نشینی نخواهد کرد».
از طرف دیگر، وضعیت مذاکرات به گونه‌ای است که ایران پس از پشت سر گذاشتن دوران «فشار حداکثری» و نشان دادن ناکارآمدی‌های آن دست برتر را در وین در اختیار دارد. تشدید تحریم‌های آمریکا در دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» اگر چه برای اقتصاد ایران بسیار آسیب زا بوده اما کشورمان را بیش از هر زمان دیگری به خودکفایی رسانده و در صورت آزاد شدن چند صد میلیارد ثروت ایران در بسیاری از کشورها، با تقویت اقتصادی، موقعیت ایران را به عنوان قدرتی منطقه‌ای در خاورمیانه تحکیم می‌کند.
در همین راستا پایگاه خبری بلومبرگ چند روز پیش در تحلیلی نوشته دیوار حمایتی چین و روسیه از مطالبات هسته‌ای بر حق ایران در مذاکرات موجب شده که اقدامات و تلاش‌های آمریکا و کشورهای اروپایی برای پیشبرد خواسته‌هایشان از طریق فشار با موانع جدی مواجه شود.
این پایگاه خبری تصریح کرده بود که تحولات جدید فضایی را برای دولت جدید ایران ایجاد کرده تا فهرست امتیازات خود از واشنگتن را در مذاکرات طولانی‌تر کند. علی واعظ مدیر پروژه ایران در گروه بین المللی بحران، موسسه تحقیقاتی مستقر در بروکسل که قبلاً توسط رابرت مالی، نماینده ویژه کنونی آمریکا در امور ایران، رهبری می شد گفته است که «مذاکره کنندگان ایران می‌بینند که تحریم های آمریکا بازدهی کمتری دارد و احتمالاً تقاضای کاهش تحریم‌های فراتر از مجازات‌های هسته‌ای اعمال شده توسط ترامپ را خواهند داشت».
از طرف دیگر، بسیاری از تحلیلگران اتفاق نظر دارند که آمریکا هیچ گزینه جایگزینی غیر از برجام برای جلوگیری از پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران ندارد و تمامی طرح‌های جایگزین برجام گزینه‌های سخت‌تر و یا حتی غیرممکن برای طرف غربی هستند.
دیگر متغیری که در اینجا در کار است این است که آمریکا این فضا را درک کرده که راهبرد مذاکره و فشار که در دولت روحانی به عنوان یک راهبرد اصلی در دستور کار قرار گرفته بود در دولت سیزدهم ابراهیم رئیسی عملاً بی‌اثر است و این دولت قصد دارد مطالبات ایران را از موضع قدرت پیگیری کند.
سیاست چماق و هویج آمریکا
یکی از سیاست‌های نخ‌نمایی که آمریکا همیشه از آن استفاده کرده و در جریان مذاکرات وین هم بارها به آن متوسل شد سیاست چماق و هویج است. دولت بایدن در این چند ماه تلاش کرده با ارائه کمتری مشوق‌ها و لغو ممنوعیت‌ها و عقب‌نشینی از برخی سیاست‌های شکست‌خورده دولت ترامپ جمهوری اسلامی ایران را به پذیرفتن شروط خود وادار کند.
تشکیل کارگروه ضد ایرانی با همکاری رژیم صهیونیستی، به‌کارگیری «ریچارد نفیو»، معمار تحریم‌های ایران در وزارت خارجه آمریکا، مشورت‌گیری از ضدایرانی‌ترین کارشناسان دولت ترامپ، مانع‌تراشی در آزادسازی دارایی‌های ایران، همکاری با خرابکاری‌های هسته‌ای رژیم صهیونیستی، اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران به بهانه‌های واهی مانند تلاش برای ربودن چند فعال سیاسی در نیویورک، برنامه 18میلیارددلاری برای مقابله با برنامه موشکی ایران تنها برخی از سیاست‌های ضد ایرانی هستند که دولت بایدن همزمان با مذاکرات وین در دستور کار قرار داده است.
ارزیابی دولت بایدن، به خصوص هنگام همکاری با تیم قبلی مذاکره‌کننده ایران این بود که به کارگیری ترکیب مناسبی از فشار همراه با وعده‌های گشایش در امور، ایران را به عقب‌نشینی از مواضعش در مذاکرات و پذیرش خواسته‌هاش واشنگتن سوق خواهد داد.
جمهوری اسلامی ایران تصریح کرده که با این منطق بعید است بایدن که به جای عمل به تعهداتش دست پیش گرفته است، بتواند گرهی از برجام باز کند. خواسته ایران در این بین تنها یک چیز است عمل به تعهداتی که سال‌ها و ماه‌ها برای آن مذاکره شده است.
وضعیت مذاکرات
بر اساس آنچه از اظهارات، گزارش‌ها و تحلیل‌ها برمی‌آید می‌توان گفت که در حال حاضر موانع موجود در مذاکرات وین به سه موضوع چگونگی رفع تحریمها و راستی‌آزمایی آن، ارائه ضمانت درباره عدم خروج مجدد آمریکا از برجام و تلاش برای الزامات فرابرجامی مربوط می‌شود.
رفع تحریمها
درباره رفع تحریمها، دولت آمریکا کماکان بر این موضع که تمامی تحریم‌های وضع‌شده در دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» رفع نخواهد شد اصرار می‌ورزند. کلیدواژه‌ای که مقام‌های دولت بایدن در توضیح درباره اینکه چه تحریم‌هایی قابل رفع هستند به کار می‌برند «تحریم‌های ناسازگار با برجام» است.
منظور از این عبارت این است که دولت آمریکا تنها حاضر به رفع تحریم‌هایی است که به بهانه مسائل هسته‌ای علیه ایران وضع شده و از رفع تحریم‌هایی مانند تحریم سپاه پاسداران که به بهانه‌های ساختگی دیگر نظیر مسائل «حقوق بشر» یا ادعای «حمایت از تروریسم» اعمال شده‌اند خودداری خواهد کرد.
این موضع غیرسازنده در حالی از سوی واشنگتن اتخاذ شده که متن توافق هسته‌ای دولت‌های کشورهای غربی را به اجتناب از مانع‌تراشی در مسیر تجارت با ایران و تلاش برای جلوگیری از اعمال تحریم‌های جدید ملزم می‌کند. از طرف دیگر یک نگرانی برای ایران این است که چنانچه واشنگتن تمامی تحریمها را با تغییر بهانه بتواند بازگرداند تضمینی نیست که در آینده هم چنین نکند.
ضمانت عدم خروج دوباره
از جمله دیگر موانع موجود در مذاکرات این است که آمریکا حاضر به ارائه ضمانت‌های لازم درباره تکرار تجربه دوران ریاست‌جمهوری «دونالد ترامپ» در خروج از توافق هسته‌ای برجام نیست. به عبارت دیگر، آمریکایی‌ها می‌خواهند امکان یا احتمال خروج را همیشه به عنوان یک اهرم فشار بالای سر ایران حفظ کنند.
منابع مختلف از مدت‌ها پیش، از این مسئله به عنوان یکی از موانع مهم پیشرفت گفت‌وگوها در وین یاد کرده‌اند. چند وقت پیش روزنامه وال‌استریت‌ژورنال در گزارشی نوشته بود ایران خواستار آن است که خروج آمریکا از برجام به تأیید سازمان ملل منوط شود.
با این حال یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا روز سوم تیرماه درباره این درخواست ایران گفت: «ضمانتی در کار نیست. این را ما می‌دانیم، ایران هم می‌داند. بهترین تضمین بازگشت به توافق و اجرای متعهدانه آن است.»
«میخائیل اولیانوف»، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین گفته استدلال آمریکا این است که قوانین این کشور اجازه نمیدهد تضمینی درباره عدم خروج از برجام بدهند. او در مصاحبه‌ای چند هفته پیش گفت: «آمریکا می‌گوید قوانینشان به آنها اجازه نمیدهد تا هیچگونه تضمینی (درباره عدم خروج مجدد از برجام) بدهند».
الزامات فرابرجامی
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی چند ماه قبل در جریان آخرین دیدارشان با دولت حجت‌الاسلام «حسن روحانی» از یکی از برنامه‌های دولت جو بایدن که آمریکایی‌ها تا به حال به صورت مبهم به آن اشاره می‌کردند پرده برداشتند.
مواضع غیرشفاف دولت بایدن
مقام‌های دولت بایدن در ماه‌های گذشته در اظهاراتی تفسیرپذیر و غیرشفاف عنوان می‌کردند که دولت بایدن در صورت بازگشت ایران به تعهدات برجام به این توافق هسته‌ای بازخواهد گشت، اما این مسئله را به عنوان مبنا یا سکویی برای مذاکرات بعدی در خصوص برنامه موشکی ایران قرار خواهد داد.
این گزاره، بارها و بارها در اظهارات مقام‌های دولت بایدن تکرار شده؛ به عنوان مثال، «جیک سالیوان»، مشاور امنیت ملی کاخ سفید دی‌ماه 99 در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفت: ««رئیس‌جمهور بایدن گفته که اگر ایران به پایبندی به مفاد توافق برگردد، به نحوی که برنامه هسته‌ای ایران مجدداً مهار شود ما هم برمی‌گردیم اما این مسئله مبنایی برای مذاکرات بعدی خواهد بود.» او در ادامه تأکید کرد که مسئله برنامه موشکی ایران باید یکی از موضوعاتی باشد که بر روی میز مذاکره قرار می‌گیرد.
مقام‌های آمریکایی با آنکه در اظهارات اینچینی به صراحت این مسئله را مطرح می‌کردند که بایدن بازگشت به برجام را به محقق شدن مذاکرات موشکی در ابتدای کار منوط و مشروط نمی‌کند. از اظهارات او و در کل تیم بایدن نمی‌شد به نتیجه روشنی رسید که آیا آنها این موضوع را به «چشم‌انداز محقق شدن مذاکرات موشکی» هم مشروط نمی‌‌کنند؟ طرح این سئوال به شکل دیگر اینطور خواهد بود که اگر تیم بایدن حاضر باشد بدون هیچ توافق در زمینه موشکی و منطقه‌ای به برجام برگردد آیا با علم به اینکه چنین مذاکراتی در آینده اتفاق نخواهد افتاد باز هم به برجام برخواهد گشت یا خیر؟
خبرگزاری تسنیم پیشتر در چندین گزارش و تحلیل (به عنوان مثال اینجا) با استناد به قرائن و شواهد موجود احتمال داده بود که دولت آمریکا حاضر است به برجام برگردد، اما به شرطی که این بازگشت درب ورود به پرونده‌های اختلافات دیگر با ایران را به روی آنها بگشاید.
ابهام‌زدایی از مواضع بایدن
مقام معظم رهبری در جریان آخرین دیدار با اعضای کابینه حجت‌الاسلام روحانی تأیید کردند که آمریکایی‌ها بازگشت به برجام را به محقق شدن مذاکرات موشکی و منطقه‌ای منوط و مشروط کرده‌اند و خواستار گنجاندن این شرط در متن توافق هستند.
ایشان فرمودند: «آمریکایی‌ها بر سر موضع عنادآمیز خودشان محکم ایستادند و یک قدم جلو نیامدند. روی کاغذ یا در مقام وعده میگویند بله، ما تحریمها را برمیداریم، [امّا] برنداشتند و برنمیدارند هم؛ شرط میگذارند؛ میگویند اگر میخواهید تحریمها برداشته بشود، باید الان در همین توافق یک جمله‌ای را بگنجانید که این جمله به معنای آن باشد که بعداً باید درباره‌ی این موضوعات با شما صحبت کنیم و توافق کنیم؛ اگر چنانچه این جمله را نگنجانید ما الان با همدیگر توافقی نخواهیم داشت. این جمله چیست؟ این جمله یک بهانه‌ای است برای مداخلات بعدی؛ درباره‌ی خود برجام، تمدید برجام، درباره‌ی مسائل گوناگون، درباره‌ی موشک، درباره‌ی منطقه، که اگر شما بعداً گفتید که نه من در این مورد بحث نمیکنم یا مثلاً سیاست کشور اجازه نمیدهد یا مجلس اجازه نمیدهد، خواهند گفت خیلی خب شما نقض کردید، پس هیچ، توافق بی‌توافق.»
«کاظم غریب‌آبادی»، نماینده وقت ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در توضیح بیشتر درباره فرمایشات مقام معظم رهبری گفت: «آمریکا و طرف‌های غربی برای پیشبرد تفاهم و نهایی‌کردن آن و همچنین رفع برخی تحریمها، اصرار کردند که بندی در بیانیه‌ی وزرا در خصوص گفت‌وگوهای بیشتر در آینده برای سه موضوع درج شود: اوّل، اقدامات بیشتر در مورد تقویت مؤثر روابط اقتصادی و تجارت بین‌الملل ایران شامل تغییر در سیاست تحریمی آمریکا. دوم، تضمین منافع عدم اشاعه‌ای برجام در درازمدت و سوم، گام‌هایی برای حمایت و تقویت امنیت منطقه‌ای در میان کشورهای منطقه‌ی خلیج فارس شامل کاهش تنش و اقدامات اعتمادساز از طریق گفت‌وگو در منطقه.»
وی اضافه کرد: «جدای اینکه موضوع دوم محلی از اعراب ندارد؛ چون زمان‌بندی‌ها در برجام مشخص است و این موضوع می‌تواند به‌منزله‌ی مبنایی برای طرح تعهدات و زمان‌بندی‌های جدید شود. موضوع سوم نیز کاملاً با اهداف و دستورکار گفت‌وگوها در تعارض آشکار بود، ازاین‌رو، هیئت ایرانی بلافاصله این درخواست را رد کرد.»
غریب‌آبادی تصریح کرد که آمریکایی‌ها همچنان به تفاهم هسته‌ای به‌عنوان «پلی برای ورود به سایر موضوعات غیرمرتبط مانند مسائل منطقه‌ای و موشکی» نگاه می‌کنند. او تأکید کرد: «این سری، حتی فراتر رفتند و اصرار کردند که خواسته‌شان به‌نوعی در متن گنجانده شود. هدفشان این است که از این طریق بلافاصله بعد از هر تفاهمی، سراغ این موضوعات بیایند و آن را جزئی لاینفک از تفاهم هسته‌ای تلقی کنند و زمینه را برای مداخلات خود در این حوزه‌ها فراهم کنند و هر کجا هم که به اهداف خود نرسیدند، ایران را مقصر معرفی‌کرده و زمینه را برای اعمال فشار به بهانه‌های دیگر بر ایران فراهم کنند.»
تیم جدید ایرانی باید هوشیار باشد و رصد کند که صحنه آرایی آمریکا و تروئیکای اروپایی، نشان دهنده اراده ای برای تغییر مسیر و عمل به تعهدات است یا نه. همان طور که حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران در گفت وگوی اخیر تلفنی با وزیران فرانسه، آلمان و اتریش تاکید کرد: «ایران سهم اساسی خود برای حفظ برجام را با صبر راهبردی مقابل خروج آمریکا و بی‌عملی طرف اروپایی نشان داده است و اکنون وقت طرف‌های دیگر برجامی است که همراهی لازم را کرده و به صورت واقعی و عملی تعهدهای خودشان را اجرا کنند.»
بازیگری به نام آژانس
رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش پادمانی جدید این نهاد بین‌المللی مدعی شده بود که «به دلیل اقدامات ایران»، بازرسی‌های ناظران آژانس از سایت‌های هسته‌ای ایران «به‌شدت ضعیف» شده است. آژانس علاوه بر این در دو گزارش محرمانه اخیر گزارش داده بود اورانیوم غنی‌شده ایران با غلظت 60 درصد در سه ماه به 10 کیلو و نیز اورانیوم20 درصدی در مقایسه با گزارش اواسط بهار، به بیش از84 کیلوگرم افزایش یافته است.
گزارش‌های جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه نشست شورای حکام این نهاد تهیه شد و این گمانه‌زنی‌ها را تقویت کرد که آمریکا و متحدین اروپایی آن قصد دارند بعد از به اتمام رسیدن ظرفیت فشار حداکثری، تهدید به فشارهای جدید را در دستور کار قرار دهند.
جمهوری اسلامی ایران هشدار داد که هرگونه اقدام «غیر سازنده» در این نشست باعث اختلال در فرایند مذاکرات احیای برجام در در وین خواهد شد. کاظم غریب‌آبادی، نماینده ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی در توییتی نوشته است که آژانس و نهادهای سیاستگذار آن نمی‌توانند خود را از سرنوشت تفاهم هسته‌ای جدا کنند.
روسیه و چین هم هشدار دادند چنانچه قطعنامه‌ای در شورای حکام صادر شود به آن رأی منفی خواهند داد. البته چون تصویب قطعنامه در شورای حکام منوط به کسب رأی اکثریت است، این موضع مسکو و پکن به معنای ممانعت از تصویب این قطعنامه در شورای حکام نیست بلکه هدف آن القای این پیام بود که چنانچه پرونده به شورای امنیت ارجاع شود، قطعنامه احتمالی در آن شورا را وتو خواهند کرد.
در حال حاضر در سفر گروسی به تهران، روز یکشنبه (12سپتامبر، 21 شهریور) ، دو طرف توافق کردند که بازرسان آژانس برای سرویس تجهیزات و تعویض کارت‌های حافظه دوربین‌های نظارتی در تاسیسات هسته‌ای، به ایران سفر کنند. با این حال دسترسی به آنچه دوربین‌های جدید ضبط می‌کنند به گفته آقای گروسی «نیاز به توافقی در سطح برجام دارد.»
رئیس سازمان انرژی اتمی با بیان اینکه کل مسائل فی‌مابین اساساً فنی است و مسائل سیاسی جایگاهی در روابط فی‌مابین ندارد، گفت: تصمیم گرفتیم در اجلاس آینده شرکت کنیم و در حاشیه اجلاس مذاکرات و گفت‌وگوهای خود را ادامه دهیم.
اسلامی با اعلام اینکه "توافق کردیم گروسی در آینده نزدیک دوباره به تهران سفر کند"، گفت: همچنین مقرر شد کارشناسان آژانس برای تعویض کارت‌های حافظه دوربین‌های نظارتی فنی به ایران بیایند و اقدامات فنی لازم را برای دوربین‌ها انجام دهند و کارت حافظه را طبق روالی که در ایران است و در آنجا نگهداری می‌شود، همین جا پلمب می‌کنند و کارت‌های جدید را نصب می‌کنند.
معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان انرژی اتمی تصریح کرد: آنچه برای ما حائز اهمیت است و آژانس هم تأکید دارد، اعتمادسازی است.
اسلامی گفت: اعتماد متقابل بین جمهوری اسلامی و آژانس باید پابرجا بماند و آژانس در عمل به تکالیف قانونی خود برای پیشبرد انرژی هسته‌ای ایران و همچنین پیشرفت جمهوری اسلامی نقش قابل ملاحظه‌ای داشته باشد.
