پس از درگیری‌های نظامی چند روزه ماه جولای (اواسط تیرماه) بین نیرو‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان که منجر به تلفات جانی از هر دو طرف شد، جنگ لفظی و برخی تحرکات دیپلماتیک به تنش در منطقه قفقاز دامن زد و بروز برخورد نظامی میان این دو کشور را قوت بخشید دو کشور چندین دهه بر سر مالکیت منطقه قره‌باغ با یکدیگر اختلاف دارند.
در سال ۱۹۹۴ میلادی، به دنبال درگیری‌های چهارساله نظامی دو کشور، برخی دولت‌های اروپایی و منطقه برای پایان دادن به منازعات ارضی میان باکو و ایروان وارد عمل شدند و سرانجام با میانجیگری گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا، آتش‌بس میان طرفین مناقشه برقرار شد، اما تلاش‌های بین‌المللی برای حل مسالمت‌آمیز این مناقشه تاکنون نتیجه‌ای نداشته است.
مسئله قره باغ بیش از ۳ دهه است که به یک کانون بحران تبدیل شده و با توجه به اختلافات ساختاری میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان کشور‌های فرامنطقه‌ای و برخی کشور‌های منطقه از این فرصت اختلاف به دنبال تحقق اهداف شوم خود هستند.
سابقه دیرینه میانجیگری ایران در بحران قره باغ/ تلاش آیت الله هاشمی در حل درگیری بین ایروان و باکو
سیاست خارجی کشور ما در سال‌های گذشته در قبال مناقشه قره‌باغ، پیوسته سیاست مصالحه، تعادل و آشتی‌جویی بوده است و تهران تلاش کرده تا در سیاست‌گذاری‌های خود، سیاست متوازن‌سازی و خط مشی حل و فصل اختلافات کشور‌های همجوار را دنبال کند.
احمد سبحانی کاردار اسبق ایران در ارمنستان در گفت‌وگو با خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان گفت که از جمله کشور‌های موفقی که توانسته در دوران آغاز جنگ بین ایروان و باکو فعالیت خوبی داشته باشند، جمهوری اسلامی ایران بود که هیئت‌های صلحی را به جمهوری آذربایجان و ارمنستان فرستاد و چندین بار باعث آتش بس موثری شد. در آتشی که در منطقه اتفاق افتاد بیش از همه ایران علاقمند بود که بین دو همسایه خود یعنی ایروان و باکو ، صلح و آرامش برقرار شود.
کاردار اسبق ایران در ارمنستان همچنین گفت که امروز هم که جنگ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان دوباره شعله ور شد و بخشی از گلوله‌های توپ طرف خاک ایران هم اصابت کرده است، البته در ابتدای جنگ بین این دو کشور هم ما خسارت دیدیم از جمله راه آهنی که از مسیر جمهوری آذربایجان، از اروپا کالا‌های ما را آورده بود، متوقف شد، لذا ما تا به امروز از این مسیر خوب محروم شدیم.
سبحانی اضافه کرد که علاوه بر خسارت اقتصادی که درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر ایران می‌گذارد، خسارت‌های اجتماعی زیادی هم برای ما به همراه داشته است، لذا ایران بیش از همه کشورها لایق، مستحق و علاقمند برقراری صلح بین ایروان و باکو است، خوشبختانه ایران با جمهوری آذربایجان و ارمنستان روابط بسیار خوبی دارد و از ابتدای شروع جنگ فعالیت‌های موثری داشته است، چند روز گذشته دوباره آتش زیر خاکستر در روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان شعله ور شده است، مقامات ایرانی با هر دو کشور در تماس هستند و آن‌ها را به خویشتنداری دعوت می‌کنند، لذا ما همواره در تلاشیم که به یک صلح پایدار و عادلانه بین دو ملت آذری و ارمنی برسیم.
سیدرضا صدرالحسینی کارشناس مسائل غرب آسیا هم در این باره گفت که ایران یک طرح میانجیگری را در اختیار کشور‌های منطقه گذاشته و اعلام آمادگی کرده است که به عنوان یک کشور بزرگ، مقتدر و با توانمندی‌های دفاعی بومی می‌تواند بین دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان میانجیگری کند و از تنش‌های پیش آمده، بکاهد، اما متاسفانه در طول ۷ روز گذشته هیچ یک از طرفین نسبت به کاهش تنش‌ها اظهار تمایل نکرده است.
سابقه میانجیگری ایران برای پایان دادن درگیری بین ایروان و باکو حکایت امروز و دیروز نیست، با نگاهی به تاریخ متوجه نقش ایران در خاموش کردن آتش بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان را می‌بینیم؛ در زمانی که آیت الله هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور کشورمان بود شاهد بودیم که او چندین مرتبه به شیوه‌های متعدد تشویق، تنبیه، تطمیع دیپلماتیک جلوی زیاده خواهی‌های دو طرف را گرفت.
نخستین میانجیگری مستمر میان طرفین درگیر در اردیبهشت ۱۳۷۱، مطابق با می ۱۹۹۲ در تهران شکل گرفت که به بیانیه ۷ مه تهران معروف شد، اما متاسفانه به دلایلی این اقدام ایران به شکست انجامید. حتی تهران پس از انعقاد آتش بس در اواخر خرداد و اوایل تیر ۱۳۷۳ (ژوئن و جولای ۱۹۹۴) یادآوری منافع صلح برای منطقه به طرف‌های آذری و ارمنی، به آتش بس آن‌ها عمق ببخشد تا با دمیدن سیاسی برخی کشورها، آتش جنگ دوباره روشن نشود.
آیت الله هاشمی رفسنجانی تا نیمه اول ۱۳۷۶ که رئیس جمهور بود، در این زمینه بسیار فعال بود و از طریق مجاری دیپلماتیک با روسیه و طرفین درگیری تعامل می‌کرد؛ اما قدرت‌های جهانی نمی‌توانستند افول تأثیر گذاری خویش و طلوع تاثیرگذاری ایران را ببینند که گروهی موسوم به «مینسک» را با شرکت روسیه، ایالات متحده و فرانسه تشکیل دادند که کاری جز توصیه نمی‌کردند و بعدها یعنی ۱۳۸۹ (۲۰۱۰ میلادی) که آتش مجدد جنگ امنیت اقتصادی و اجتماعی مردم جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان هدف قرار داد، دوباره به ایران روی آوردند.
موضع ایران در درگیری بین ایروان و باکو
افشار سلیمانی سفیر پیشین جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان گفت که همواره موضع ایران این بوده که بحران قره‌باغ باید در چارچوب قواعد بین‌المللی و براساس مذاکرات مسالمت‌آمیز و عادلانه دو طرف صورت بگیرد، ایران نیز بر اساس قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل که اشغال ۲۰ درصد از خاک جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان را تایید کرده و خواهان خروج نیرو‌های نظامی ارمنی از این مناطق است، تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان را به رسمیت می‌شناسد.
محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان اخیرا گفته است ایران، خشونت نگران‌کننده در ناگورنو قره‌باغ را به دقت زیر نظر دارد. ما خواستار اتمام فوری خصومت‌ها بوده و خواستار گفت‌وگو برای حل اختلافات هستیم. همسایگان اولویت ما هستند و ما آماده‌ایم تا زمینه خوبی برای ممکن کردن گفت‌وگو‌ها فراهم کنیم چراکه منطقه ما حال خواهان صلح است.
سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه در پاسخ به سوال خبرنگاران درباره گزارش‌های برخی تعرضات انجام شده به خاک جمهوری اسلامی ایران در جریان درگیری‌های اخیر بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان گفت که تحرکات در مناطق مرزی کشورمان به طور جدی و با حساسیت تمام از سوی جمهوری اسلامی ایران در حال رصد بوده و در این ارتباط ضمن اعلام غیر قابل تحمل بودن هرگونه تعرض از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در منطقه به خاک کشورمان، به همه طرف‌ها در زمینه مراقبت لازم در این خصوص هشدار جدی می‌دهیم.
سخنگوی وزارت امور خارجه در ادامه باردیگر بر لزوم احترام به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، رعایت اصل عدم تعرض به غیر نظامیان، توقف درگیری‌ها و آغاز گفت‌وگو‌های جدی و زمان دار تاکید کرد و آمادگی جمهوری اسلامی برای کمک به نیل به این اهداف را اعلام کرد.
حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی رئیس جمهور کشرومان هم روز چهارشنبه ۹ مهر در تماس تلفنی با نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان، با تاکید بر اهمیت صلح، ثبات و امنیت در منطقه، گفت که ثبات و امنیت می‌تواند بستر توسعه باشد و منطقه ما تاب بی ثباتی و جنگ جدید را ندارد.
روحانی با اشاره به اختلافات دیرینه ارمنستان و جمهوری آذربایجان بر سر مسئله قره باغ و اینکه باید برای حل و فصل اختلافات در این زمینه در چارچوب مقررات بین المللی و تمامیت ارضی راه حلی یافت شود، گفت که توقف این درگیری‌ها برای ما مهم است و انتظار داریم دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان با درایت و خویشتنداری در این مسیر گام بردارند.
روحانی با اشاره به اهمیت و سابقه طولانی روابط ایران با جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر مبنای تاریخ و فرهنگ مشترک، آمادگی جمهوری اسلامی ایران را برای ایفای هرگونه نقش سازنده که مورد نظر دو کشور دوست و همسایه باشد، اعلام کرد و گفت که آرزوی ما توقف فوری درگیری است و همه باید دنبال این باشیم که مسائل منطقه را از طریق سیاسی و مقررات بین المللی حل و فصل کنیم.
ریشه درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان
درباره ریشه بحران قره‌باغ، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ از یک سو بحث‌های تاریخی، قومی، مذهبی و ژئوپلیتیکی در این زمینه مطرح می‌شود که مجموعه این‌ها در واقع منجر به افزایش بحران شده است، با نگاهی به تاریخ این درگیری متوجه می‌شویم که ریشه بحران قره باغ به نحوه اسکان ارامنه در آن منطقه بر می‌گردد، که عمدتاً از ترکیه و ایران در مقاطع مختلف تاریخی به آنجا کوچ کرده‌اند، آن‌ها ادعا‌هایی دارند که قبل از مسلمانان ارامنه در آنجا بودند و آذربایجانی‌ها نیز مدعی هستند به لحاظ تاریخی و ملی قبل از ارمنی‌ها ساکن قره باغ بودند و آنجا سرزمین آبا و اجدادی آنهاست که اسناد تاریخی گواه بر صحت این ادعاست.
نزدیک به ۳۰ سال پیش، رفته رفته زمینه اختلاف ارمنستان با جمهوری آذربایجان فراهم شد. این دو کشور بر سر مالکیت منطقه قره باغ کوهستانی با یکدیگر به نزاع پرداختند. هر دو، منطقه یاد شده را بخشی از کشور خود می‌دانست. از آنجایی که هیچ یک از دو طرف حاضر به کوتاه آمدن نبود، با گذر زمان بیشتر بر طبل جنگ کوبیده می‌شد، تا اینکه در نهایت، در سال ۱۹۹۱، یک درگیری نظامی بین دو کشور انجام شد. ارمنستان طی این جنگ بی‌رحمانه عمل کرد و در کنار قتل و عام مردم بی‌گناه و اشغال منطقه قره باغ، هفت شهرستان همسایه این منطقه را هم به چنگ آورد.
الهام علی‌اُف رئیس‌جمهور، جمهوری آذربایجان ۱۱ مهر، ارمنستان را علت اصلی بحران قره‌باغ کوهستانی دانست و گفت که ایروان به دنبال صلح نیست، بلکه کشور ارمنستان به دنبال اشغال اراضی ما برای همیشه است، به همین منظور بحران میان دو کشور از مدت‌ها پیش تا به امروز ادامه دارد.
آتش بین ایروان و باکو را چه کسی می‌تواند خاموش کند؟
در پی تشدید درگیری‌ها میان نیرو‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ، شورای امنیت سازمان ملل متحد ۹ مهر برای بحث و تبادل نظر درباره این موضوع تشکیل جلسه داد. اعضای شورای امنیت پس از پایان جلسه بیانیه‌ای را صادر و در آن خواستار «توقف فوری» جنگ و درگیری در قره باغ شدند. در این بیانیه از طرفین درگیر خواسته شده که فورا آتش بس را برقرار و با یکدیگر درباره منطقه مورد منازعه قره باغ گفت‌وگو کنند.
سبحانی کاردار اسبق ایران در ارمنستان در این باره می‌گوید که با اشغال برخی از خاک جمهوری آذربایجان و ارمنستان و اینکه حق و حقوق این دو ملیت درست اعمال نشود، نمی‌توان انتظار برگشت آرامش را بین دو کشور داشت، در واقع در شرایط شوروی سابق با زور آرامش را برقرار می‌کردند، اما امروز این موضوع شدنی نیست و دو کشور باید با صبر و از گذشتگی به آنجایی برسند که مانند سابق با هم زندگی کنند.
صدرالحسینی کارشناس مسائل غرب آسیا نیز در این باره می‌گوید که متاسفانه سازمان ملل متحد، شورای امنیت و کشور‌هایی مینسک در طول سالیان گذشته هیچ اقدام موثری را در کاهش درگیری بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان انجام ندادند، به نظر می‌رسد که کشور‌های منطقه باید خودشان در ارتباط با این تنش بین ایروان و باکو وارد عمل شوند و هرچه سریعتر این اختلاف به وجود آمده را کاهش دهند.
