پایتخت معنوی جهان اسلام در حال حاضر در محاصره ساختمان‌های بلند و مدرن قرار گرفته به گونه‌ای که از روح معماری اسلامی در کوچه پس کوچه‌های این شهر خبری نیست و به اعتقاد کارشناسان تغییر سبک زندگی و گرایش به معماری نوین راه را بر توسعه ساخت و سازهای اسلامی بسته است.
پایتخت معنوی که روزگاری مهد و خاستگاه معماری اسلامی بود و در اطراف حریم رضوی روح معنویت و سنت جاری بود اما امروزه با گذر زمان توجه به معماری غرب از جایگاه سنت‌های گذشته فاصله گرفته و هر روز بر حصار ذهنی و شکاف بین بافت تاریخی و هویت شهروندانش افزوده می شود.
هویت مذهبی مشهد آسیب دیده است
یک عضو شورای اسلامی شهر مشهد در این رابطه می گوید: احداث هتل و ساختمان‌های تجاری و اداری بلند و فاقد ضابطه پیرامون حرم مطهر به ماهیت و هویت این شهر مذهبی آسیب زده طوری که گنبد رضوی از میدان شهدا نیز به زحمت دیده می‌شود.
خلیل موحدی در گفت و گو با مهر با انتقاد از ساخت و سازهای بی‌هویت پیرامون حرم رضوی اظهار کرد: در گذشته معماری اسلامی هنری ناب و اصیل بود اما امروزه غریب و مظلوم واقع شده طوری که در اطراف بارگاه رضوی نیز دیگر خبری از این سبک معماری نیست.
وی ادامه داد: در گذشته بارگاه حرم رضوی از تپه سلام نیز قابل مشاهده بود اما امروز از میدان شهدا هم نمی توان حرم امام هشتم (ع) را دید و این امر نشانه به فراموشی سپردن معماری اسلامی است.
وی بیان کرد: یکی از مولفه های معماری در اطراف حرم، محدود نشدن دید حرم مطهر است که متاسفانه این اتفاق در حال حاضر رخ داده است.
وی در واکنش به معماری افسار گسیخته مشهد بیان کرد: در حال حاضر گرایش به سمت مدرنیسم غیر اصولی و ساختمان سازی‌های لجام گسیخته اصول معماری ایرانی اسلامی را نشانه گرفته و این امر در حالی است که مشهد به عنوان دومین کلانشهر مذهبی جهان باید خاستگاه معماری اسلامی باشد.
مدیریت سلیقه ای
عضو کمیسیون فنی و عمران و طرح ریزی شورای شهر مشهد نیز گفت: نداشتن دانش و مهارت کافی در خصوص معماری اسلامی یکی از دلایل بی توجهی و غفلت از این حوزه است.
محمود هراتی به مهر گفت: امروز با گرایش به سمت ساخت و سازهای بی هویت و مدرنیته چهره دومین کلانشهر مذهبی جهان مخدوش شده و دیگر خبری از روح معماری اسلامی در کوچه پس کوچه های پایتخت معنوی نیست.
وی بیان کرد: در صورتی که جایگاه معماری سنتی و اسلامی در این شهر حفظ می‌شد امروز با مشکل ساختمان‌های بلند و بی قاعده روبرو نبودیم و می‌توانستیم در این بخش به الگویی در سطح کشور و جهان بدل شویم.
وی یادآور شد: هم اکنون به دلیل عدم تحقق مدیریت واحد شهری، معماری به صورت سلیقه ای اجرا می شود و بی تردید در صورت تحقق مدیریت واحد، مقوله معماری اسلامی نیز به سرانجام می‌رسد.
حرم رضوی در حصار ذهنی
دکتر گیتی اعتماد شهرساز و یکی از معماران پیشکسوت با اشاره به اینکه حرم مطهر رضوی قبل از هر چیز یک بخش از شهر مشهد است که نمی توان دور آن حصاری ذهنی یا عینی کشید گفت: در هر اقدامی که قرار است در این شهر صورت بگیرد چه در سطح و چه در زیر سطح، باید تاثیری که این اقدام در کل شهر خواهد داشت در نظر گرفت.
وی با اشاره به سال های دور تر به ما می گوید: در زمان نوجوانی که به حرم می آمدم مردمی را می دیدم که بخشی از مشهد و حرم بودند و با روی باز پذیرای زائرانی بودند که امکان رفتن به هتل را نداشتند اما اکنون باید پرسید در طرح کنونی مردمی که بخشی از زندگی این شهر بودند و حرم بخشی از زندگی آنها بود، به کجا رفتند؟
مردم را طرد می کنیم
وی افزود: متاسفانه در بسیاری از پروژه های بهسازی آنچه در نظر گرفته نشده مردم و ساکنان محلات بوده است.
وی بیان کرد: این پروژه ها اهدافی از جمله اعیان سازی و مدرن شدن داشته اند که حاصل آن رانده شدن ساکنان به محلات دورتر و سکونتگاههای غیررسمی بوده است.
وی افزود: طبق دیدگاه معاصر مداخله در شهرهای تاریخی این مداخلات باید حتما متکی بر تئوری های حفاظت شامل حفظ و احیا و توانمندسازی باشد و چشم انداز دخالت در بافت های تاریخی شهری که در سال ۹۳ در وزارت راه و شهرسازی تصویب شده هم به ارتقا بخشی به کیفیت تاریخی هویتی فرهنگی در شهرهای تاریخی اشاره دارد و نه تخریب و نوسازی.
مشهد غریب تر می شود
یک عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی نیز با تاکید بر اینکه مراکز فرهنگی موجب حس هویتی مردم می شوند گفت: اگر مشهد و مرکز تاریخی مشهد را از مردمش جدا کنیم مردم مشهد را هویت زدایی کرده ایم.
دکتر لادن اعتضادی با بیان اینکه شهر مشهدهر روز چهره ای غریب تر پیدا می کند بیان کرد: مواجهه با مشهد از نظر طراحی شهری باید آداب داشته باشد و حرمت این شهر را باید حفظ کرد.
وی گفت: من هر بار که به مشهد می آیم بیشتر برای غربت امام رضا(ع) تاسف می خورم چون شهر مشهد چهره ای پیدا کرده که غریب است و در شأن مشهد نیست.
وی گفت: تمدن و شهرنشینی ما بر مبنای نظام معرفت شناسی اسلامی شکل گرفته که اگر از آن بریده شویم دچار سردرگمی می شویم.
وی با اشاره به اینکه شهر تاریخی با شهر باستانی تفاوت دارد ادامه داد: شهر باستانی عمری داشته که تمام شده ولی شهر تاریخی زنده است و مشهد یکی از این شهرها است که از قرن دوم هجری قمری تا کنون حیات تاریخی سیاسی اجتماعی داشته است.
این کارشناس معماری با انتقاد از نگاهی که می گوید مشهد شهر تاریخی نیست گفت: آیا شهری حتما باید عالی قاپو داشته باشد که تاریخی شناخته شود؟ آیا شهر تاریخی اینقدر بی شان و منزلت است که هر طور خواستیم با آن رفتار کنیم و آیا به این دلیل که در دوران معاصر زندگی می کنیم باید معاصر سازی را در چهارچوبی ببینیم که به تخریب تاریخ و فرهنگمان بینجامد؟
اعتضادی با اشاره به اینکه شهر بسیار غنی تر از تک بناست و ارزش شهر تاریخی به زنده بودن و پایدار بودن آن است گفت: شهرهای تاریخی میراث و حاصل تجربه زیست و تبلور فرهنگ جوامع هستند.
وی با بیان اینکه ما فکر می کنیم تنها تک بنای تاریخی یا یک شی تاریخی ارزش دارد و همچون نگاهی که در جوامع اروپایی بعد از انقلاب صنعتی به این آثار و بناها نگاه می شد، باید آنها را در موزه بگذاریم تا ارزششان حفظ شود.
وی افزود: شهر تاریخی شهری است که توانسته در مقابل تمام پستی بلندی های تاریخ مقاومت کند و تا امروز زنده مانده است بنابراین یک شی موزه ای و قابل قاب گرفتن نیست.
استادیار دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه مداخلات شهری پدیده نوینی نیست گفت: این فکر که مشهد به دلیل زیارتی بودن و افزایش زوار آن باید توسعه پیدا کند مربوط به امروز نیست.
اعنضادی ادامه داد: تمام شهرهای تاریخی مسیر توسعه با شدتهای مختلف را طی کرده اند و مداخلات شهری در آنها اتفاق افتاده است.
توسعه حول محور زیارت
وی افزود: بارزترین اقدامات عمرانی و مداخله شهری با هدف توسعه و رشد مشهد در طول تاریخ در دوره شاهرخ تیموری اتفاق افتاده که طی آن مشهد دارای مسجد جامع و باغ حکومتی شده و آب شهر تامین شده است.
استادیار دانشگاه شهید بهشتی افزود: مشهد باغی در اطراف یک روستا بوده اما به واسطه شأن مرقد حضرت رضا(ع) به کلان شهر مشهد تبدیل شده و تمام توسعه و مداخلات شهری در طول تاریخ حول این مرکز زیارتی و با توجه خاص به ایجاد امکانات رفاهی برای دوگروه متفاوت زائران و مجاوران اتفاق افتاده است.
وی تصریح کرد: امروز هم ما با همین پدیده مواجهیم و در توسعه مشهد باید حرم و آسایش و رفاه زوار را بینیم.
مشهد مرکز معنویت
اعتضادی افزود: حتی مداخلات توسعه شهری مشهد در زمان رضاشاه که ما گاهی با تعصب آن را دوره مدرنیزاسیون قلمداد می کنیم، در حالیکه می دانیم زمینه های تجدد از دوره ناصری شروع شده و در دوره رضاشاه شتاب گرفته است، سنجیده و درست اتفاق افتاده اند به گونه ای که مشهد جدید در بهترین نقطه شکل گرفت و از طریق ارتباطات موثر با مرکز قدیمی شهر پیوند داشت.
وی بیان کرد: حرم توسعه پیدا کرد، خیابان طبرسی و تهران ساخته شد ولی با حداقل تخریب و دخالت در فضای تاریخی شهر بافت جدید با آن پیوند داده شد.
وی توضیح داد: تحولات توسعه ای در این دوره از بسیاری جهات شبیه اقدامات شاه عباس در توسعه اصفهان است که وی بافت تاریخی شهر و حیات شهر را مورد هجمه قرار نداد و یک شهر نوین عباسی در کنار شهر تاریخی و مناسب با عظمت دربار صفوی که در رقابت با دربار عثمانی بود به وجود آورد و این دو را به هم پیوند داد و یک شهر یکپارچه درست کرد به گونه ای که هیچ وقت دو طرف شهر با هم در تضاد نبودند.
وی افزود: مرکز شهر تاریخی یک موضوع طراحی شهری در حوزه حفاظت و احیا است نه تخریب و نوسازی. بنابراین در درجه اول باید دانست که هر شهر تاریخی یک مرکز دارد که لزوما مرکز هندسی آن نیست بلکه به معنای مرکز فرهنگی شهر است که در مورد مشهد مرکز معنوی است.
شهر در بلاتکلیفی
معاون شهرسازی و معماری شهرداری مشهد نیز با انتقاد از بلاتکلیفی طرح جامع شهر مشهد می گوید: با این بلاتکلیفی به شهر مشهد اجحاف می‌شود.
محمدرضا حسین‌نژاد با بیان این که طرح جامع مشهد نخستین طرحی است که پلکانی در حال تصویب است ادامه داد: از آنجا که قرار نیست در طرح جامع یک سیستم پلکانی دنبال شود اگر این طرح مشکلی دارد، باید برگردانده شود تا پهنه بلندمرتبه‌سازی آماده و برای تصویب مجددا ارسال شود.
معاون شهرسازی و معماری شهرداری مشهد با اشاره به اینکه در حال حاضر کلیات طرح جامع در شورای عالی شهرسازی و معماری تصویب شده، بیان کرد: خواسته شده ظرف سه ماه پهنه‌های بلندمرتبه سازی ابلاغ شود اما این موضوع بیش از یک سال به طول انجامیده است.
حسین‌نژاد با تاکید بر اینکه شهرداری در مقام اجرا است و در مقام تدوین نیست، گفت: تدوین از وظایف راه و شهرسازی است و هر چه دیرتر این موضوعات به شهرداری ابلاغ شود، شهر در یک بلاتکلیفی به سر می‌برد و مشکلات مربوط به اشتغال و سرمایه‌گذاری صدمه بر پیکره شهر می‌زند.
