«احسان موحدیان» کارشناس روابط بین‌الملل در یادداشتی با اشاره به تلاش آمریکا برای استفاده از مردم قاره آفریقا جهت آزمایش داروهای جدید نوشت، این کشورها باید وابستگی نظام سلامت خود به آمریکا و اروپا را قطع کنند. متن یادداشت را ذیلا می‌خوانید:
اخبار بین الملل-بسیاری از کشورهای آفریقایی به علت محدودیت‌ها و اولویت‌های بودجه‌ای که منعکس کننده نیازهای واقعی نظام‌های بهداشت و درمان آنها نیست، چاره‌ای جز تسلیم شدن در برابر کشورهای غربی و سپردن مدیریت بخش حساس بهداشت و درمان خود به این کشورها و به خصوص ایالات متحده نداشته‌اند و این کار را از طریق عقد قراردادهای دوجانبه و همکاری‌های بهداشتی انجام می‌دهند که البته تبعات دردناکی برای آنها داشته است.
تسلط آمریکا بر بخش بهداشت و درمان کشورهای آفریقایی نه تنها موجب شده تا وزارتخانه‌های بهداشت و مقامات بهداشتی در کشورهای مختلف این قاره از آزادی عمل برای تصمیم‌گیری‌های حساس در حوزه بهداشت و درمان برخوردار نباشند، بلکه امنیت ملی کشورهای متبوع خود را از طریق به خطر انداختن سلامت و زندگی میلیون‌ها آفریقایی به‌طور جدی با چالش مواجه کنند. این وضعیت به طور کلی خطری برای موجودیت کل قاره آفریقا محسوب می شود که در ادامه به شرح جدی‌تر آن می‌پردازیم.
در واقع اگر به تاریخچه و وضعیت استقلال داخلی کشورهای آفریقایی توجه کنیم، نمی‌توان انکار کرد که تداوم این وضعیت به استعمار مجدد آفریقا و به گروگان گرفته شدن زندگی مردم این قاره و تشدید وابستگی آنها منجر می شود. در چنین شرایطی کنترل بسیاری از کشورهای آفریقایی و ساکنان این قاره به دست کشورهای غربی می‌افتد که از نظر تاریخی سابقه بسیار بدی در زمینه نادیده گرفتن حقوق و منافع آفریقایی‌ها دارند.
نکته جالب اینکه در این مقطع از تاریخ که جهان در حال نبرد با شیوع گسترده ویروس‌های خطرناک است، شاهد تکثیر روزافزون انواع مواد شیمیایی و تسلیحات بیولوژیکی در بین ملل جهان و تکریم چنین اقداماتی توسط کشورهای غربی هستیم و مشخص است که این کشورها فعالانه تلاش می کنند با کنترل نظام بهداشت و درمان کشورهای آفریقایی و نیز صنایع مرتبط با ایمنی زیستی این کشورها (از جمله صنایع شیمیایی) بزرگ‌ترین تهدید امنیتی را برای این قاره ایجاد کنند.
در واقع، دولت ترامپ در کنار نقض گسترده تعهدات و معاهدات جهانی مرتبط با قانون‌گذاری در مورد تسلیحات شیمیایی و بیولوژیک، رفتارهای تحریک‌آمیزی نیز در سال های اخیر داشته که در قالب نقض هنجارهای جهانی به وقوع پیوسته است. در این مورد می‌توان به ترویج یک‌جانبه‌گرایی به جای چندجانبه‌گرایی و نیز اقدامات بی‌پایه و اساس فزاینده کاخ سفید که با هدف بی‌احترامی به نهادهای حاکم بر جهان صورت می گیرد، اشاره کرد. در این شرایط تردیدی وجود ندارد که فعالیت‌های مداوم آمریکا و سازمان‌های آمریکایی در ارتباط با سلامت و بهداشت مردم قاره آفریقا باید ارزیابی شده و مورد بازنگری قرار بگیرد.
دو عامل دیگر نیز وجود دارد خطرات فوق‌الذکر را برای مردم آفریقا افزایش می‌دهد. نکته اول تقاضای روزافزون برای آزمایش داروها و واکسن‌های انسانی بر روی داوطبانی از این قاره است و نکته دوم در کنار تلاش برای افزایش رفاه زیستی و بیولوژیک، تقاضای فزاینده برای انجام آزمایش‌هایی است که کارآیی سلاح‌های جدید بیولوژیک و حتی شیمیایی را مشخص می کنند. برای آزمایش واکسن‌های جدید و بررسی مؤثر بودن سلاح‌های بیولوژیک به نمونه‌برداری از بدن انسان‌ها نیز پرداخته شده است تا مشخص شود چه پیامدهایی برای افراد دارند.
با توجه به این موارد، قدرت‌های غربی که سابقه طولانی در زمینه بدرفتاری نظام‌مند با ساکنان آفریقا دارند، قوانین حفاظتی و رویه‌های علمی را کنار می‌گذارند تا بتوانند داروها و واکسن‌های جدید را بر روی آفریقایی‌ها آزمایش کنند. بنابراین می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که آفریقایی‌ها به بهانه انجام آزمایش‌ها و بررسی‌های پزشکی در معرض بدرفتاری و نقض قوانین بدیهی بهداشتی و درمانی قرار گرفته‌اند.
اگر چه بر اساس قوانین موجود، دانشمندان و پژوهشگران حوزه پزشکی در زمان آزمایش واکسن بر روی افراد و به‌خصوص در زمان نمونه‌گیری از اشخاص باید رضایت آنها را جلب کرده و این افراد را مطلع کنند و به حقوق آنها احترام بگذارند، اما رویدادهای اخیر و اظهارات یک دانشمند فرانسوی که به طور علنی در یک برنامه تلویزیونی بر ضرورت استفاده از آفریقایی‌ها برای آزمایش واکسن بیماری کرونا تأکید کرد نگرانی‌های جدی را موجب شده است.
آنچه که بیشتر نگران‌کننده و هشدار دهنده است، این است که اگر دانشمندان غربی به صراحت به استفاده از نمونه‌هایی از کشورهای آفریقایی برای آزمایش واکسن‌های خود و انجام آزمایش‌های مرتبط اذعان می‌کنند، پس آنها معمولاً در قالب علمیات و فعالیت‌های مخفیانه خود چه کارهای خطرناک دیگری را انجام می دهند؟ از همین رو ضروری است که کشورهای آفریقایی و ساکنان این قاره برای حفاظت از بخش بهداشت و درمان خود در برابر زیاده‌خواهی‌ها و دست‌اندازی‌های کشورهای غربی موضعی جدی و محکم بگیرند.
در این میان، یک واقعیت نگران‌کننده این است که کشورهای آفریقایی علیرغم تهدیدهای ناشی از تداوم این وضعیت هنوز هم امنیت شهروندان خود را نادیده می‌گیرند و با بی‌احتیاطی به کشورهای غربی و به‌خصوص آمریکا اعتماد می‌کنند. این کشورها کماکان مشغول همکاری با ایالات متحده در حوزه های مختلف هستند که از انجام آزمایش‌های پزشکی تا استخراج توالی های ژنتیکی مردم آفریقا با همکاری ایالات متحده، نمونه‌برداری از بدن ساکنان آفریقا و تسلیم اطلاعات حیاتی و حساس پزشکی و ایمنی زیستی مردم قاره سیاه را در بر می‌گیرد.
این نوع همکاری‌ها به وقوع مشکلات اساسی می‌انجامد. دولت‌های آفریقایی به‌طور مداوم به ایالات متحده و دیگر کشورهای غربی اعتماد کرده و اطلاعات حساس بخش بهداشت و درمان خود - که به طور مستقیم به سلامت و جان مردم آفریقا مربوط می شود – را به این کشورها می‌سپارند. اما نکته نگران‌کننده‌تر این است که برخی از این کشورها به آمریکا و متحدانش اجازه می‌دهند تا به داده‌های حساس مرتبط با ایمنی زیستی مردم نیز دسترسی یابند و حجم زیادی از این اطلاعات را تسلیم آمریکا می‌کنند.
تداوم این وضعیت منجر به قدرت‌یابی فزاینده آمریکا شده و به این کشور امکان می‌دهد تا قادر به کنترل انحصاری بخش بهداشت و درمان دنیا و نیز ژنوم‌های بیولوژیک باشد. در این شرایط آمریکا با کسب قدرت مطلق می‌تواند به‌راحتی دست به هر کاری در آفریقا و در قبال مردم آفریقا بزند.
ذکر دو مثال مهم در مورد کشورهای آفریقایی نیجریه و آفریقای جنوبی به ترسیم چهره حقیقی آمریکا کمک کرده و به منزله هشداری به دیگر کشورهای قاره آفریقا است تا بخش بهداشت و درمان خود را در اختیار ایالات متحده قرار ندهند و اجازه ندهند آمریکا آزادانه به جمع‌آوری اطلاعات از آن پرداخته و خطرات بیشتری را به مردم آفریقا تحمیل کند.
در سال ۱۹۹۶ شرکت دارویی آمریکایی مشهور «Pfizer» یک آزمایش دارویی در شهر کانو در نیجریه انجام داد. این آزمایش در زمان اوج شیوع عفونت های باکتریایی ناشی از نوعی از بیماری مننژیت موسوم به مننژیت meningococcoal رخ داد. آمریکا و این شرکت نیویورکی یک داروی آنتی‌بیوتیک را که ترووافلوکساسین (تروان) نام داشت بر روی مردم آزمایش کردند. گزارش ژورنال پزشکی معتبر «بی‌ام‌جی» نشان داد، شرکت Pfizer به منظور آزمایش کارایی این داروی جدید، از ۲۰۰ کودک خردسال استفاده کرده و اطلاعات مربوط به آنها را نیز محفوظ نگه نداشته است. به نیمی از این کودکان ترووافلوکساسین داده شد و نیمی دیگر نیز داروی سفتریاکسون مصرف کردند. ۱۱ نفر از این کودکان فوت کردند که پنج تن از آنها ترووافلوکساسین مصرف کرده بودند. شش کودک نیز سفتریاکسون مصرف کرده بودند. Pfizer بعدها اعلام کرد که ۱۵ هزار نفر در جریان همه گیری این بیماری فوت کردند.
بر اساس گزارش سازمان‌های حقوق بشری، فاجعه ناشی از مصرف داروهای Pfizer منجر به آن شد که گروهی از والدین و سرپرستان کودکان آسیب‌دیده در نیجریه این شرکت را در سال ۲۰۰۱ در یک دادگاه فدرال آمریکا و بر مبنای قانونی موسوم به (Alien Tort Act (ATCA مورد پیگرد قضایی قرار دهند. آنها تأکید کردند که این شرکت با آزمایش داروهای خود بر روی کودکان کانو در جریان شیوع گسترده بیماری مننژیت قوانین بین‌المللی را نقض کرده است. در شکایت مذکور تصریح شده بود که داروی‌های Pfizer بدون جلب رضایت کودکان و والدین آنها به این افراد داده شده بود. بعدها مشخص شد که مصرف این داروها نه‌تنها منجر به مرگ ۱۱ کودک شده، بلکه جراحت ها و آسیب های جدی در بسیاری از کودکان دیگر نیز به وجود آورده است.
دادخواست دیگری در آمریکا با اتهامات مشابه در نوامبر سال ۲۰۰۲ بر علیه شرکت Pfizer تسلیم دادگاه شد. جالب اینکه شرکت Pfizer در هر دو دادگاه اذعان کرد که قواعد و اصول اخلاقی در زمان آزمایش داروهای مذکور به درستی رعایت نشده و این شرکت موضوع را کاملاً جدی می‌گیرد و به‌طور کامل در این زمینه با مقامات نیجریایی همکاری می‌کند. اما هر دو شکایت در سال ۲۰۰۵ در دادگاه های آمریکا رد شد و چنین استدلال شد که دادگاه های مذکور صلاحیت لازم برای رسیدگی به شکایات مذکور را ندارند و قادر به بررسی شمول این شکایت‌ها بر مبنای مفاد قانون ATCA نیستند.
بر اساس گزارش روزنامه گاردین در ۱۲ آگوست سال ۲۰۱۱ که برگرفته از اسناد دیپلماتیک افشاشده آمریکا در سایت «ویکی لیکس» بود، شرکت دارویی Pfizer تحقیقاتی را برای یافتن شواهد فساد دادستان کل نیجریه در همان زمان انجام داد تا از این طریق وی را قانع کند که اقدام قضایی در این زمینه را متوقف کند. در اواخر سال ۲۰۱۱ شرکت Pfizer بعد از ۱۵ سال منازعه حقوقی بر سر آزمایش داروهای جنجالی خود در کانو، به خانواده چهار کودک جان باخته غرامت پرداخت کرد.
ماجرای دردناک کانو، تفاوت چندانی با رویدادی دیگر در آفریقای جنوبی ندارد که طی آن گزارش‌هایی دال بر نقض پروتکل‌های مربوط به قوانین حفظ ایمنی زیستی و سوءرفتار در زمان نمونه‌گیری از خون مردم آفریقای جنوبی منتشر شد. در سال ۲۰۰۳ نیروهای مسلح آفریقای جنوبی اجرای طرحی را با همکاری آمریکا موسوم به فیدیسا آغاز کردند. هدف از اجرای این طرح مداوای آن دسته از کارکنان نیروهای مسلح و اعضای خانواده‌هایشان بود که مبتلا به ویروس «اچ‌آی‌وی» بودند. بر اساس گزارش صدای آمریکا در ۲۸ اکتبر سال ۲۰۰۹، مشارکت در اجرای این طرح داوطلبانه بود، اما افراد مشارکت‌کننده بخشی از این طرح تحقیقاتی را شکل می‌دادند که هدف از اجرای آن شناسایی بهترین روش درمان و مدیریت اچ آی وی و ایدز بود. منتقدان این طرح معتقد بودند که آمریکا با استفاده از نمونه خون افراد داوطلب در حال انجام تست‌های ژنومیک است و برای این کار هیچ اطلاعی به آنها نداده است. آنها افزودند که مرکز مدیریت و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا که یک سازمان دولتی است و اداره نظامی توسعه بین‌المللی آمریکا به پایگاه داده‌های آزمایشگاه ملی بهداشت آفریقای جنوبی دسترسی داشته‌اند و همین مسأله نشان می‌دهد که دولت آفریقای جنوبی برای کنترل آزمایش‌های یادشده و انجام وظایف خود در این زمینه استقلالی نداشته است.
آمریکا در دسامبر سال ۲۰۱۰ نیز یک سند فوق محرمانه را با مقامات آفریقای جنوبی به امضا رساند که برنامه اضطراری رئیس جمهور آمریکا برای یاری رسانی ایدز یا «REPFAR» توصیف شد. در شرایطی که آمریکا مدعی بود این ابتکارعمل نشان دهنده رهبری و سخاوتمندی این کشور برای نجات جان میلیون ها شهروند آفریقای جنوبی است، اما گزارش‌هایی که توسط طرف آفریقایی منتشر شد نشان داد که برنامه مذکور به بهای تعهد کامل این کشور به اجرای برنامه های چندجانبه دیگری عملیاتی شده و در قالب آن بودجه‌ای توسط آمریکا به برخی برنامه‌های کلیدی دیگر مبارزه با ایدز اختصاص نمی‌یابد. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به برنامه‌های تبادل سوزن آمپول اشاره کرد که اجرای آن برای جلوگیری از شیوع گسترده اچ آی وی ضرورت دارد.
در مجموع باید گفت که کشورهای آفریقایی به علت برخورداری از نظام‌های بهداشت و درمان شکننده، بازدارندگی ناکافی سیستم بهداشت عمومی و ظرفیت کنترل ناکافی آن، با تهدیدها و چالش‌های بزرگی مواجه هستند. برخی کشورهای آفریقایی تمایل دارند برای حل مشکلات خود به کشورهای غربی مانند آمریکا تکیه کنند. اما مشکل آن است که قدرت‌های غربی همیشه به‌دنبال سلطه و استثمار کشورهای آفریقایی و کنترل ساختارهای داخلی و محلی آنها هستند و تمایلی به همکاری واقعی و تبادل دوجانبه تجارب خود ندارند. درس گرفتن از این رویدادها و تجارب در شرایطی که جهان با شیوع ویروس کرونا مواجه است، کاملاً ضروری است.
