آزادی موصل پس از 9 ماه از آغاز عملیات آن محقق شد. حضور تمام عیار نیروهای مسلح عراق از جمله نیروی بسیج مردمی(حشد الشعبی) در آزادی این شهر استراتژیک اهمیت حیاتی داشت. این آزادی مرهون تلاش‌های مستقیم و غیرمستقیم بسیاری از افراد، گروه‌ها و دولت‌هایی است که در این مسیر در کنار عراق قرار گرفتند. دولت و ملت عراق در کنار نقش روحیه بخش فتوای آیت الله سیستانی، نقشی اساسی در این پیروزی ایفا کردند. در این میان، آمریکا تلاش دارد تا آزادی موصل را به‌عنوان یکی از مصادیق مبارزه موفق خود و ائتلاف جهانی علیه تروریسم معرفی نماید.
این در حالی است که هم در حوزه نیات راهبردی و هم رفتارهای میدانی و سیاسی، این ادعای آمریکا قابل تردید است. در این نوشتار به ارزیابی سهم امریکا در آزادی موصل و نقش سیاسی و میدانی آن در موصل پرداخته می شود. در قسمت اول به ممانعت ها و اختلال های سیاسی و در قسمت دوم به ممانعت های میدانی امریکا در صحنه عراق و در مسیر آزاد سازی شهرهای عراق مخصوصا موصل پرداخته می شود.
1-ممانعت‌های سیاسی آمریکا
دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا پس از آزادی موصل ضمن تبریک آزاد سازی آن در بیانیه ای مدعی شد: «نیروهای امنیتی عراق امروز با حمایت آمریکا و ائتلاف جهانی، شهر موصل را از کابوس طولانی آن زیر سلطه داعش آزاد کردند». این در حالی بود که ایالات متحده به علت حضور نظامی طولانی مدت پس از سال 2003 و نفوذ در ساختار سیاسی عراق و ارتباط با گروه های خاص سیاسی، تردیدهای زیادی در روش مبارزه با داعش بوجود آورد و در مسیر آزاد سازی موصل، روش ایجاد اختلال و تشتت را در پیش گرفت. در ادامه به نکات بارز این ممانعت ها پرداخته می شود.
1-1-فشار بر دولت العبادی در جهت محدودسازی ایران
در رابطه با بازیگری همانند ایران، به نظر می رسد که آمریکایی ها به جای درگیر شدن مستقیم، درصدد محدودسازی و از بین بردن فضای کنشگری موثر برای این کشور در عراق و منطقه هستند. به معنایی دیگر، آمریکایی ها خواهان فرسایش توان ایران و متحدان آن در صحنه درگیری های عراق و سوریه بدون به دست آوردن هیچگونه دستاورد قابل توجه توسط این کشور می باشند.
همچنین از منظر آنها، منوط کردن انجام تعهدات طرف غربی در قبال توافقنامه اتمی می‌تواند به تغییر رفتار منطقه ای جمهوری اسلامی منجر شده و به عنوان یک اهرم فشار و بازدارنده موثر برای مهار و محدودسازی ایران در عراق و سوریه عمل کند. بر این مبنا، سیاست آینده آمریکا در ارتباط با ایران را باید بر اساس الگوی «بازدارندگی و مهار» مورد توجه قرار داد. این الگوی رفتاری در بر گیرنده دو بعد اساسی خواهد بود: الگوی بازدارندگی و مهار ایران که بر محدودسازی قدرت ساختاری و محدودسازی قدرت و نقش منطقه ای کشورمان تاکید دارد.
بنابراین طی سال های آینده عراق و سوریه، صحنه اصلی سیاست مهار و کنترل آمریکا علیه جمهوری اسلامی خواهند بود. رفتار منطقه ای ایران در این دو کشور، به فاکتور و معیاری برای پایبندی یا عدم پایبندی طرف غربی به تعهداتش در قبال توافقنامه برجام مبدل خواهد شد. مکانیسم های اجرایی سیاست بازدارندگی و مهار ایران، بر محور اصلی تاکید بر اجرای سخت‌گیرانه برجام و تقویت همکاری با متحدان آمریکا در منطقه به منظور محدودسازی منطقه ای و کاهش دسترسی های ایران متمرکز است.
ترامپ پس از پیروزی در انتخابات در مصاحبه ای گفته بود می بایست بعد از حمله به عراق در سال 2003 نفت عراق را می گرفتیم و در برابر نفوذ ایران در این کشور می ایستادیم. این موضوع عصبانیت عراقی ها را در پی داشت. همچنین ترامپ در صحبت تلفنی با العبادی بعد از صدور قانون منع ویزا برای 7 کشور عراقی، تلاش کرد حمایت خود را از دولت عبادی افزایش دهد و این حمایت را علنا بیان کند و در عین حال از چهره هایی استفاده کند که بر دوری از ایران تاکید دارند. آنها می خواهند در این چارچوب از چهره‌های شیعی، سنی و کرد استفاده کنند
تلاش امریکا برای محدود سازی ایران در عراق را می توان در سخنان جیمز متیس وزیر دفاع امریکا در اولین سفرش به عراق مشاهده کرد. این موضوع در گزارش روزنامه العرب، چاپ لندن انعکاس پیدا کرد که طرف های عراقی می گویند لحن متیس حاکی از تلاش های نرم دیپلماتیک او با هدف حمایت از عبادی و ترغیب او برای قطع ارتباطات یا دوری از تهران است. آنها می گویند که واشنگتن در حال تدارک طرحی است که عراق را از تسلط ایران خارج کند، البته در این میان تلاش می کنند از تاثیرات اظهارات جنجالی ترامپ نیز بکاهند.
1-2-دفاع از گروه‌های سیاسی سنی واگرا
یکی از مصادیق ممانعت های سیاسی امریکا برای پیشبرد بهتر عملیات آزاد سازی موصل، دفاع از گروهایی بوده است که در روند واگرایی و عدم انسجام صحنه سیاسی عراق تاثیر گذار بودند. امریکا این روند را با کمک مستقیم به اهل تسنن و کردها در جهت ایجاد شکاف قومی و تلاش برای جهت‌دهی سیاسی و نظامی عراق از طریق چهره‌های مشکوک پی گرفته است.
سیاست گذاران جمهوری‌خواه کمیته خدمات مسلح کنگره آمریکا 7 اردیبهشت 94 در طرحی، خواستار به رسمیت شناخته شدن کشوری برای شبه نظامیان کرد و سنی عراق شده بودند. در این طرح دفاعی سالیانه، کمیته خدمات مسلح کنگره آمریکا بودجه 715 میلیون دلاری را برای کمک به نیروهای عراقی که در حال مبارزه با داعش هستند، اختصاص داده بود که حدود 429 میلیون دلار به شکل مستقیم به کردها و سنی‌ها و دیگر نیروهای قبیله‌ای می‌رسید. همچنین انتصاب عماد الخرسان به عنوان رئیس دبیرخانه هیئت وزیران و انتصاب سرتیپ نجم الجبوری به عنوان فرماندهی عملیات نینوا از چهره های نزدیک به امریکا از جمله فشارهای سیاسی آمریکا بر دولت عراق است
در این باره تلاش هم پیمانان عرب امریکا نیز برای شکاف در صحنه سیاسی عراق قابل توجه است. عمار وَقف، تحلیل‌گر سیاسی در گفتگو با پرس تی‌وی گفت: «اگر بتوان تصویری کلی در اینجا ارائه کرد، باید گفت تمایلی در منطقه وجود دارد تا جمعیت عراق را تحت عناوین سنی و شیعه تقسیم کنند. ایجاد تفرقه میان اعراب سنی و شیعیان، دستورالعمل برخی متحدان منطقه‌ای امریکا نظیر عربستان سعودی، به منظور ایجاد تفرقه در عراق و حفظ نفوذ خود در این کشور به شمار می‌آید. تبلیغات منفی و فشار زیادی وجود دارد، به طوری که مردم موصل و مردم غرب عراق مجبور می‌شوند تا برای نجات خود و رهایی از آنچه هیولای اعراب شیعه خوانده می شود، به امثال داعش روی آورند».
1-3-همراهی سیاسی با کردها
امریکا برای تقویت حضور خود در عراق، رفتاری دوگانه با موضوع رفراندوم استقلال کردستان عراق داشته است و مواضعی متفاوت در جهت استمرار این بحران پیش گرفته است. موضوع برگزاری همه پرسی استقلال شوک بزرگی به عراق وارد خواهد کرد و این هدفی است که آمریکا مدنظر دارد. زیرا اولین مساله در اجرای این طرح تعیین وضعیت کرکوک خواهد بود که اربیل پس از خارج شدن داعش از این منطقه به دنبال الحاق آن به منطقه به کردستان است. از سوی دیگر اختلاف بر سر میدان‌های نفتی و خط لوله بندر جیهان ترکیه به دریای مدیترانه، مشکلات مربوط به آب دریاچه‌ها و رودخانه‌های مشترک و همچنین وضعیت اقلیت‌های قومی و مذهبی، عراق را درگیر یک چالش طولانی و عمیق می‌کند. بهم ریختگی سیاسی فرصتی برای آمریکا است تا حضور نظامی خود را با استفاده از ضعف بغداد قانونمند سازد.
1-4-تلاش برای بدنام‌سازی حشد الشعبی
حشد الشعبی با توجه به اقتدار اجتماعی، سیاسی و نظامی نقش بسیاری در شکل دهی تحولات راهبردی و عملیات های مرزی و برون مرزی عراق داشته است که باعث شده آمریکا و متحدان منطقه‌ای‌اش در پی تضعیف آن برآیند. از مخالفت امریکا برای حضور حشد الشعبی در عملیات آزادسازی الرمادی و موصل تا هدف قرار دادن نیروهای آن به شکل سهو یا عمد از جمله رفتارها و سیاستهای امریکا در قبال حشد الشعبی بوده است.
امریکا با اتخاذ سلسله تدابیر نظامی خصمانه مانند آنچه که در مرزهای سوریه و عراق اتفاق افتاد، تلاش کرد ضمن تضعیف حشدالشعبی موجی از خوف و وحشت را نسبت به آنها حاکم سازد تا فرماندهان این گروه تسلیم فشارهای خارجی برای عدم مشارکت در عملیات تلعفر شوند. اما در این مسیر موفق نبود و این نیروها در این عملیات شرکت کردند.
1-5- عدم جدیت در برخورد با ترکیه‌ی متجاوز در نزدیکی موصل
آذرماه سال 94 بود که خبر ورود نیروهای نظامی ترکیه به منطقه بعشیقه در نزدیکی موصل واقع در شمال عراق به تیتر یک رسانه‌های منطقه تبدیل شد. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه نیز اعلام کرد: «کشورش در عملیات بازپس گیری موصل از داعش دخالت می‌کند و کسی نمی‌تواند کشورش را از شرکت در این عملیات منع کند. اما حیدرالعبادی نخست وزیر عراق در همین خصوص از آنها خواست فورا خاک این کشور را ترک کنند و یادآور شد: این نیروها بدون اجازه دولت عراق وارد این کشور شده‌اند که این مساله نقض حاکمیت کشورش است».
کش و قوس در مورد حضور یا عدم حضور ترکیه در عملیات آزادسازی موصل برای مدتی ادامه پیدا کرد، ولی امریکا در واکنش به اعلام آمادگی ترکیه برای شرکت مستقیم در عملیات آزادسازی موصل فقط اعلام کرد همسایگان این کشور باید به حاکمیت و یکپارچگی خاک عراق احترام بگذارند و برخورد با ترکیه برای خروج از عراق جدیت نشان نداد. این روند باعث حضور ترکیه در شمال عراق و ایجاد پایگاه برای تربیت نیروهای مورد حمایت آن شد.
2-ممانعت‌های میدانی آمریکا
امریکا بجز اینکه روند کارشکنانه ای را در صحنه سیاسی عراق در پیش گرفت و حتی موضوع حمایت آن از عقب انداختن انتخابات مطرح شده بود، در صحنه میدانی نیز ممانعت های زیادی در آزادی شهرها مخصوصا آزادی موصل در پیش گرفت.
2-1- طراحی‌های عملیاتی محافظه‌کارانه و سرعت‌گیر
ناظران اعتقاد دارند امریکا نه تنها در حد و اندازه خود در مقابل داعش نایستاده است بلکه رویکرد تعلل آمیز آن باعث از دست رفتن فرصت های بسیاری در صحنه عراق شد. در این باره مشاور سیاسی مجلس اعلای عراق می گوید: «امریکایی ها با اینکه در آسمان عراق حضور داشتند و در عملیاتهای مختلف فرصتهای بسیاری برای هدف قرار دادن داعش را داشتند اما از اراده کافی برای این مبارزه برخوردار نبودند و تعلل آنها در صحنه های مختلف باعث کند شدن این روند شد.»
عدم نبود اراده امریکا را می توان در شرط و شروط آنها برای مبارزه با داعش در عراق دید. در حالی که در بحران غافلگیر کننده داعش در عراق هر شرط و شروط و هر سستی می توانست به فاجعه های دیگری تمام شود، آمریکا کمک رسانی به دولت عراق برای مبارزه با داعش و آزادسازی موصل را منوط به تحقق شرط هایی کرده بود.
نخست وزیر عراق نامه‌ای از سوی دولت آمریکا دریافت کرده بود که در آن بر لزوم انحلال گروه‌های داوطلب مردمی در دوره زمانی کمتر از دو هفته تاکید شده بود. در نامه آمریکا برای العبادی آمده بود که بهتر است داوطلبان مردمی منحل شوند تا درگیری ایجاد نشود. از دیگر شرط های آمریکایی ها موافقت با ایجاد مناطق فدرال، استقرار دوبارۀ نیروهای آمریکایی در عراق و تشکیل قانون گارد ملی در استان های سنی نشین که می بایست جایگزین ارتش عراق در استان های موصل، الانبار و صلاح الدین و… شود، بود.
در عملیات موصل پشتیبانی هوایی به آمریکا واگذار شده بود، ولی مشاهده شد که تغییر مثبت قابل توجهی در پشتیبانی از نیروهای پیاده نظام صورت نگرفت، بلکه گاها پایگاه‌های نیروهای عراقی مورد هجوم قرار گرفت. سید محسن حکیم در این باره گفت: «نیروهای امریکایی که در این عملیات حضور داشتند تعلل معناداری در هدف قرار دادن کاروانها و نیروهای داعش داشتند. آنها در حالی که بسادگی می توانستند عملیات را با سرعت بالایی پیش ببرند، انجام آن را منوط به گرفتن دستور از خود امریکا می دانستند. همین موضوع باعث تعلل و طولانی شدن پس گیری سرزمینهای تحت تسلط داعش شد.»
2-2- حملات اشتباهی به نیروهای عراقی
حملات آمریکا طی سال های گذشته بسیاری از غیرنظامیان را به دلیل سهل انگاری، اشتباهات محاسباتی و یا عمدی به کام مرگ کشانده است و معمولا از آن به عنوان «تلفات جانبی» نام می برند. گزارش‌های بسیاری وجود دارد که نیروهای ائتلاف، منطقه ای را مورد هدف قرار داده و گروهی از غیرنظامیان یا نیروهای عراقی در آن کشته شده اند. پنتاگون آمریکا به حمله هوایی در موصل اعتراف کرده است که گفته می شود بیش از 200 غیر نظامی از جمله زنان و کودکان را کشته است. همچنین پایگاه خبری پانوراما الشرق الاوسط اعلام کرد منابع نظامی آمریکایی اعلام کردند که نیروی هوایی این کشور در دو نوبت و به اشتباه مرکز استقرار نیروهای ارتش عراق را در استان صلاح الدین در مرکز این کشور را بمباران کرد که در اثر آن حدود 75 سرباز عراقی جان باختند. این حملات در چارچوب حمله ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا علیه داعش صورت گرفت.
نتیجه گیری
به نظر می رسد آمریکایی ها تلاش داشتند از کارت کمک به مبارزه با داعش و آزادسازی موصل برای رسیدن به اهداف خود در عراق که تجزیه این کشور و یا حداقل تشکیل سیستم فدرالی و ایجاد یک حکومت سنی و محدود کردن شیعیان است استفاده کنند. امریکا این کارشکنی را در ابتدای پاکسازی داعش از فلوجه شروع کرد و عملیات در آن را با مخالفت خود به تاخیر انداخت. امریکایی ها در جریان عملیاتهای مختلف، چه آزادی فلوجه و چه آزادی موصل و آینده موصل، مخالف حضور و شرکت نیروهای مردمی حشد الشعبی بوده اند و در حال حاضر به بهانه تضادهای قومیتی، از حضور آنها ابراز نگرانی می کنند.
