جنبش گولن در ترکیه که مروج مدارا و تسامح است به یکی از بزرگترین شبکه‌های اسلامگرا در جهان تبدیل شده است. اما آیا این جنبش دارای ارزش‌های مدرنیته است یا در پس پرده دارای عناصر بنیادگرایی است؟
از کنیا تا قزاقستان، یک شبکه اسلامگرای نسبتاً تازه تاسیس، میلیون‌ها نفر را به خود جلب کرده است. بنیانگذار این جنبش محمد فتح الله گولن یک واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاقی و الهیات اهل ترکیه است که اکنون در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند.گمانه زنی‌ها حاکی است که صدها مدرسه در داخل ترکیه و بیش از 1000 مدرسه در 130 کشور دنیا با جنبش گولن در ارتباط هستند.
جنبش گولن علاوه بر این مدارس، دارای ارتباطاتی با موسسه‌های تحقیقاتی، دانشگاه‌ها، روزنامه، ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی و حتی یک بانک است. اما این شبکه عظیم به هیچ سازمان و گروهی از نوع خود شبیه نیست.
این شبکه دارای ساختار رسمی و یا سازماندهی محسوسی نیست و به طور رسمی نیز عضو نمی‌پذیرد. هواداران این جنبش می‌گویند که آنها تنها با الهام گرفتن از دیدگاه‌های فتح الله گولن که مروج اسلام اهل مدارا و متکی بر نوع دوستی، اخلاق، سخت کوشی و آموزش است، با یکدیگر همکاری می‌کنند.
دیدگاه فتح الله گولن در مورد روابط بین‌الملل و شیوه عملگرایانه او در رابطه با مسائل تجاری همچون استفاده از اعتبارات مالی، یکی از عوامل مهم در جذب تاجران اهل ترکیه به وی به شمار می‌رود.
گمان می‌رود امروزه این مجموعه بسیار بزرگ که به "جنبش گولن" معروف است، در ترکیه تا 10 میلیون نفر هوادار داشته باشد.
مدارسی که با کمک مالی هواداران جنبش اداره می‌شود
بررسی‌های تازه نشان داده که بسیاری از هواداران گولن، بین 5 تا 20 درصد از درآمد خود را در اختیار نهادهای وابسته به این جنبش قرار می‌دهند.
دانش‌آموزان یکی از مدارس مرتبط با گولن در قرقیزستان زبان‌های قرقیزی، انگلیسی و ترکی یاد می‌گیرند.
چیلا یکی از دانش‌آموزان سال آخر دبیرستان "خاریسما بانگسا"، نزدیک جاکارتا، پایتخت اندونزی می‌گوید. "به نظرم بسیار ناراحت‌کننده است، غلط است،که به ما تروریست می‌گویند. ما تروریست نیستیم".
تا یکی دو ماه پیش (اواسط ژوئیه)، فکر و ذکر چیلا این بود که نمره‌های خوب بگیرد که بتواند پزشکی بخواند، اما حالا فکرش درگیر اتهام‌های دولت ترکیه است که گفته مدرسه‌شان با یک سازمان تروریستی ارتباط دارد.
خاریسما بانگسا یکی از 9 مدرسه اندونزی است که دولت ترکیه می‌گوید باید بسته شود. مقام‌های ترکیه مدعی‌اند این مدارس با فتح‌الله گولن – که می‌گویند مغز متفکر کودتای نافرجام 15 ژوئیه در ترکیه بوده – ارتباط دارند.
دولت ترکیه می‌گوید این مدرسه‌ها بخشی از یک شبکه عظیم و ناشفاف‌اند که جنبش گولن برای نفوذ به نهادهای دولتی ایجاد کرده است. همین اتهام به ده‌ها مدرسه مرتبط با ترکیه در 10-15 کشور دیگر (از آلمان گرفته تا افغانستان) نیز وارد شده است. نتیجه این که هزاران دانش‌آموز نمی‌دانند آینده‌شان چه می‌شود.
در جریان کودتای نافرجام، مردم مانع از ورود تانک‌ها به آنکارا شدند و فتح‌الله گولن بانی این کودتا معرفی شده که او آن را رد می‌کند. حامیان این مدرسه‌ها می‌گویند واقعیت چیزی دیگر است. می‌گویند این مدرسه‌ها ارتباطی محدود دارند و صرفاً در ارزش‌ها و کیفیت بالای آموزش مشترک‌اند.
سرویس جهانی بی‌بی‌سی با دانش‌آموزان، معلمان، والدین و مسئولان چند مدرسه در 10 کشور و سه قاره مختلف مصاحبه کرده است. روشن است که این مدارس اشتراک زیاد دارند، اما به شیوه‌هایی کاملاً متفاوت اداره می‌شوند. تازه‌ترین اشتراک‌شان این است که همه زیر فشارند.
مدرسه گولن چیست؟
این مدرسه‌ها اسم مشخص و واحدی ندارند. در پاکستان به آنها می‌گویند "پاک-ترک لایسی"، در قرقیزستان "ثبات"، در کنیا، مدارس "نور".
بیشترشان به کمک سازمان‌های ترک و سازمان‌های محلی راه افتاده‌اند، اما در بسیاری کشورها – مثل اندونزی و قرقیزستان – شرکای ترک دیگر مستقیم نقش ندارند. چه شرکای محلی، چه ترک‌ها، می‌گویند گولن را دوست دارند، اما رسماً ارتباطی با او ندارند. ترکیه خواهان استرداد فتح‌الله گولن شده که در آمریکا در تبعید خودخواسته به سر می‌برد.
بایرام بالچی، از دانشگاه‌های ترک، این‌طور توضیح می‌دهد: "مدرسه گولن، مثل شرکت یا روزنامه گولن، عموماً نام غیررسمی این نهادهاست. یعنی مالک یا مدیر آنجا فتح‌الله گولن را رهبر معنوی خود می‌داند. ارتباط مستقیم یا مالکیت یا بیعت در کار نیست. بنابراین نمی‌شود مطمئن بود فلان سازمان با جنبش ارتباط دارد یا نه و اگر دارد چقدر دارد."
آلپ اصلاندوگان، که به نمایندگی از مدارس مرتبط با گولن در آمریکا با بی‌بی‌سی صحبت می‌کند، می‌گوید جنبش گولن شبکه‌های اجتماعی متعدد دارد: "این مدرسه‌هایی که گفته می‌شود با جنبش مرتبط هستند، در واقع بنیان‌گذارشان افرادی بوده‌اند که عضو این شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند."
نظم، سرلوحه مدارس
پیروان فتح‌الله گولن گاه جنبش‌شان را "خدمت" می‌نامند. مدرسه‌ها هم همین اخلاقیات را ترویج می‌کنند. رزی، که فرزندش دانش‌آموز مدرسه خاریسما بانگسا است، می‌گوید: "معلم‌ها روی پرورش شخصیت، اخلاق و نظم تاکید می‌کنند.
ویژگی دیگر مدرسه‌ها این است که علوم تجربی برایشان بسیار مهم است. وبسایت‌هاشان را که نگاه کنید، از نایروبی گرفته تا قندهار، پر هستند از تصویر دانش‌آموزان در یونیفورم‌های شیک در آزمایشگاه‌های مجهز یا اتاق‌های کامپیوتر. ماکسیم اورازف سال 2009 از یک مدرسه گولن در شهر قازان روسیه فارغ‌التحصیل شده است.
یکی دیگر از والدین، که فرزندش به یکی از همین مدرسه‌ها (در قرقیزستان) می‌رود، می‌گوید: "بچه‌ها هر روز تا ساعت 3 سر کلاس‌اند. بعد کلاس‌های اضافی دارند، یا فعالیت‌های جنبی، بعد هم به تکالیف‌شان می‌رسند. ساعت 9 شب شام می‌خورند و 10 می‌خوابند."
ماکسیم اورازف، که سال 2009 از یک مدرسه گولن در شهر قازان روسیه فارغ‌التحصیل شده، معتقد است دوره تحصیلی‌شان "از سربازی سخت‌تر است."
چقدر به گولن نزدیکند؟
مدیر مدرسه‌ها می‌گویند مدرسه‌ها بخشی از یک ساختار رسمی نیستند.
نورلان خدابردیف که مدیر 21 مدرسه "ثبات" در قرقیزستان است، می‌گوید مدرسه‌ها به شکلی غیررسمی به فتح‌الله گولن ربط دارند، چون تاسیس چنین مدرسه‌هایی ایده او بوده، اما تاکید می‌کند که دیگر "هیچ نفوذ مستقیم یا حمایت مالی از جانب او وجود ندارد."
بعضی از این مدرسه‌ها سال‌ها پیش از اینکه دولت ترکیه به فکر بستن‌شان بیافتد، به ظن ارتباط با بیگانه هدف دولت کشورهای خودشان بوده‌اند. نورلان خدابردیف می‌گوید مدرسه‌ها به شکلی غیررسمی به فتح‌الله گولن ربط دارند.
به‌عنوان نمونه، سال 2000 میلادی، ازبکستان همه مدرسه‌های مرتبط با گولن را بست. یا در روسیه، که تا سال 2008 میلادی 50 مدرسه گولن بود، امروز فقط 7 مدرسه مانده، که همه در منطقه مسلمان و ترک‌زبان تاتارستان و زیر نظارت شدید وزارت آموزش هستند.
سکولار یا مذهبی؟
مسئولان مدرسه‌ها می‌گویند مدرسه‌های گولن سکولارند و مروج مدارا و گفت‌وگوی بین ادیان‌اند. ماکسیم اورازف می‌گوید "5 سالی که در آن مدرسه درس خواندم یک بار قرآن یا انجیل ندیدم."
اما در روسیه و جاهای دیگر، گاه مدرسه‌ها را متهم می‌کنند که مخفیانه کلاس‌های مذهبی فوق‌برنامه می‌گذارند. به‌طور کلی، کشورهای شوروی سابق به هرگونه فعالیت مذهبی که زیر نظارت حکومت نباشد، مشکوک‌اند.
یکی از معلمان سابق یکی از مدارس گولن در تاتارستان که نمی‌خواست اسمش فاش شود، می‌گوید:"جمع مخفیانه" در کار نبوده، اما دانش‌آموزانی که می‌خواستند، می‌توانستند با معلم‌ها نماز بخوانند یا در مورد مذهب صحبت کنند.
زینال 15 ساله در قرقیزستان امیدوار است پس از فارع‌التحصیلی در خارج داروسازی بخواند.
در کنیا، دانش‌آموزان و معلمان سابق، کتاب‌های فتح‌الله گولن را که به آنها داده شده به ما نشان دادند. یا در قرقیزستان، زینال 15 ساله، می‌گفت گاهی ویدئوهایی در مورد اسلام نشان می‌دادند. اما مادرش می‌گفت مشکلی نبوده و از مدرسه راضی بوده: "حتی کتاب‌های کتابخانه را وارسی کردم که ببینم چیزی از گولن یا کتاب مشکوک دیگری هست یا نه، اما چیزی نبود."
مدارس گولن چطور زیاد شدند؟
مدرسه‌های مرتبط با گولن اولین بار در دهه 1970 میلادی در ترکیه راه افتادند، اما در 20 سال گذشته در همه دنیا گسترده شدند؛ به خصوص از سال 2002 میلادی که رجب طیب اردوغان به قدرت رسید و فتح‌الله گولن به او نزدیکتر شد.
مدرسه‌های گولن با آموزش و ترویج زبان و فرهنگ ترکی به تحکیم موقعیت ترکیه و نفوذش در کشورهای شوروی سابق، شرق دور و آفریقا کمک کردند.
پارسال ترکیه 6 میلیارد و 200 میلیون دلار در قاره آفریقا سرمایه‌گذاری کرد. سومالی، که از کمک و سرمایه ترکیه سود فراوان برد، در حال حاضر سه مدرسه مرتبط با گولن با بیش از هزار دانش‌آموز دارد.
فرصت‌ها و روابط
مدرسه‌های گولن بیشتر فرزندان طبقات بالای جامعه را جذب می‌کنند، اما برای خانواده‌های محروم نیز کمک‌هزینه تحصیلی دارند.
دولت ترکیه قبلاً از مدارس گولن حمایت می‌کرد. زمانی عبدالله گل، رئیس‌جمهوری سابق در مراسم افتتاحیه مدرسه‌ای در نایروبی شرکت کرد.
در پاکستان حدود 25 درصد و در افغانستان نزدیک به 30 درصد دانش‌آموزان مدارس گولن کمک‌هزینه می‌گیرند.
جدای از کیفیت بالای آموزش، که برای بسیاری والدین جذاب است، مدرسه‌های گولن یک رقابت سراسری به نام "المپیاد" نیز دارند. این المپیاد فرصتی است برای دانش‌آموزان که به جاهای دیگر سفر کنند.
دانش‌آموزان مدرسه‌ای در کابل برای مسابقه ریاضی و زبان ترکی به اوگاندا رفته‌اند و بچه‌های موگادیشو به قزاقستان.
مسئولان مدرسه‌ها معتقدند المپیاد فرصتی است برای بچه‌ها که از همه‌جای دنیا دوست پیدا کنند. دولت ترکیه می‌گوید بهانه‌ای است برای جذب اعضای جدید (برای جنبشی که دولت ترکیه مسئول کودتای نافرجام می‌داند) .
فشار
مدرسه‌ای در جاکارتا، موفقیت شاگردان این مدرسه در مسابقات شیمی در گرجستان را تبریک گفته است.کشورهای مختلف به فشار دولت ترکیه برای بسته‌شدن مدارس واکنش‌های متفاوت نشان داده‌اند:
در سومالی، هر سه مدرسه بلافاصله تعطیل شدند و معلم‌های ترک به ترکیه بازگردانده شدند، اما پس از مدتی با مدیریت جدید با معلم‌های سومالی و حمایت مالی سفارت ترکیه مدارس بازگشایی مجدد شدند.
در آذربایجان، مدیریت دانشگاه معتبر قفقاز که با گولن مرتبط است عوض شد و حالا در اختیار دولت است.
اما در اندونزی، وزیر آموزش پس از بازدید از مدرسه خاریسما بانگسا اعلام کرد، از عملکرد مدرسه راضی است و حرف‌هایی که در مورد ارتباط با تروریسم می‌زنند "حقیقت ندارد".
در قرقیزستان، آتامبایف، رئیس‌جمهور اعلام کرد این مدرسه‌ها "مؤسسات آموزشی با کیفیتی بالا هستند و به آنها نیاز داریم".
مقام‌های کنیا و نیجریه نیز جلوی فشار دولت ترکیه ایستادند.
در پاکستان، 23 معلم ترک اخراج شدند.
محمد بلیغ الرحمان، وزیر آموزش پاکستان، به بی‌بی‌سی می‌گوید: اگر دولت ترکیه به معلمی شک داشته باشد، پاکستان "ممکن است نتواند اجازه بدهد آن معلم کار کند." اینگونه موضع‌گیری‌ها معلمان و دانش‌آموزان را آسیب‌پذیر کرده است.
علمگیر خان، رئیس بنیاد پاک‌ترک که متولی 28 مدرسه است، می‌گوید: اگر معلم‌ها اخراج شوند، غیرممکن است سطح کیفی مدرسه‌ها مثل قبل بماند.
جنجال به اروپا هم رسیده است.
در هلند، ادعای خبرگزاری دولتی ترکیه که 8 دبستان هلند را مرتبط با یک "سازمان تروریستی" دانست، نمایندگان پارلمان را خشمگین کرد. در آلمان هم، مقام‌های مسئول گفتند درخواست دولت ترکیه برای بازرسی از مدرسه‌هایی در برلین و اشتوتگارت، نگران‌کننده است.
با این تفاصیل، آینده مدرسه‌های گولن – که بسیاری از فارغ‌التحصیلانش، در کشورهایی مثل افغانستان، به دانشگاه رفته‌اند یا پزشک و روزنامه‌نگار شده‌اند – نامعلوم است.
دولت ترکیه نگران است این مدرسه‌ها و فارغ‌التحصیل‌هایش مثل ستون پنجمی باشند که یک روز علیه ساختار مسلط در ترکیه بشورند و البته دود این نگرانی به چشم بچه‌ها و پدر مادرهایی می‌رود که در چهارگوشه دنیا بلاتکیف مانده‌اند.
احمد فواد، مدیر مجموعه مدارس در افغانستان، می‌گوید: "هر روز والدین دانش‌آموزان زنگ می‌زنند، نگرانند."
موسکان، که دانش‌آموز سال آخر یک دبیرستان پاک‌ترک (پاکستانی ترکی) در اسلام‌آباد است، می‌گوید: "من یازده سال در این مدرسه درس خوانده‌ام. بهترین سال‌های زندگی‌ام اینجا گذشته. مدرسه‌مان را دوست داریم."
سلوا، که او هم در اندونزی سال آخر دبیرستان است، می‌گوید: "اگر ترکیه مشکل دارد، چرا پای ما را وسط می‌کشد؟ ما فقط دنبال درس و آرزوهایمان هستیم."
هلند
تعداد مدارس گولن: 11
وضعیت: همه مدارس همچنان باز هستند. یک خبرگزاری ترکیه فهرستی از افراد و نهادهایی را در هلند منتشر کرده که به گفته این رسانه با فتح الله گولن مرتبط هستند.
آلمان
تعداد مدارس گولن: 14
وضعیت: همه مدارس همچنان باز هستند. مقام‌های ترکیه خواهان تحقیق درباره آنها شده‌اند.
ترکیه
تعداد مدارس گولن: 1032 به اضافه 15 دانشگاه
تعداد محصلان: 135 هزار دانش آموز به اضافه 65 هزار دانشجو
وضعیت: همه مدارس و دانشگاه‌ها بسته شده‌اند. دانشجویان و دانش‌آموزان به مدارس و دانشگاه‌های دیگر فرستاده شده‌اند.
نیجریه
تعداد مدارس گولن: 17 به اضافه یک دانشگاه
تعداد محصلان: 4700 هزار دانش آموز (17 درصد با بورس تحصیلی)
وضعیت: همه آنها علیرغم درخواست مقام‌های ترکیه همچنان باز هستند. البته این مدارس اسامی خود را تغییر داده‌اند تا هیچ ارجاعی به ترکیه نداشته باشند.
تانزانیا
تعداد مدارس گولن: 10
وضعیت: خبری از بسته شدن مدارس منتشر نشده، البته سفارت ترکیه نامه درخواست بسته شدن این مدارس را منتشر کرده است.
کنیا
تعداد مدارس گولن: 7
تعداد محصلان: 2 هزار
وضعیت: همه این مدارس باز هستند. البته ترکیه خواهان بسته شدن آنها هستند.
سومالی
تعداد مدارس گولن: 3
تعداد محصلان: یکهزار
وضعیت: همه مدارس بعد از کودتا بسته شدند و معلمان ترکیه‌ای به کشورشان بازگردانده شدند. حال مدارس با مدیریت جدید و معلمان سومالیایی بازگشایی شده‌اند.
عراق
تعداد مدارس گولن: 37 مدرسه در کردستان عراق به اضافه یک دانشگاه
تعداد محصلان: 40 هزار
وضعیت: مدیریت همه مدارس به درخواست دولت ترکیه تغییر کرده است.
جمهوری آذربایجان
تعداد مدارس گولن: 11 به اضافه یک دانشگاه
وضعیت: در سال 2014 وزارت آموزش مدارس را تحت کنترل خود در آورد. دانشگاه بسته شد و اخیراً با مدیریت جدید بازگشایی شده است.
قرقیزستان
تعداد مدارس گولن: 21
تعداد محصلان: 12500 نفر
وضعیت: مدارس باز هستند و دولت درخواست دولت ترکیه برای بستن آنها را رد کرده است.
تاجیکستان
تعداد مدارس گولن: 6 مدرسه در 4 شهر اصلی کشور
وضعیت: دولت آنها را تحت کنترل گرفته و از سال 2015 تحت عنوان مدارس تیزهوشان بازگشایی کرده است.
افغانستان
تعداد مدارس گولن: 20
تعداد محصلان: 8 هزار نفر (30 درصد آنها با بورس تحصیلی)
وضعیت: همه مدارس همچنان باز هستند و درخواست رسمی برای تعطیلی آنها داده نشده، اما گزارش‌ها حاکی از نگرانی عمیق والدین دانش‌آموزان است.
پاکستان
تعداد مدارس گولن: 28
تعداد محصلان: 11 هزار نفر (یک چهارم آنها با بورس تحصیلی)
وضعیت:23 معلم ترکیه‌ای بعد از درخواست ترکیه برای تعطیلی مدارس اخراج شدند
کامبوج
تعداد مدارس گولن: 3 به اضافه یک دانشگاه
وضعیت: با وجود درخواست سفیر ترکیه در کامبوج برای تعطیلی مدارس، همه آنها همچنان باز هستند.
تایلند
تعداد مدارس گولن: 4
تعداد محصلان: 2 هزار نفر
وضعیت: با وجود درخواست سفارت ترکیه برای تعطیلی مدارس، همه آنها همچنان باز هستند.
اندونزی
تعداد مدارس گولن: 9
تعداد محصلان: 2 هزار نفر
وضعیت: دولت درخواست ترکیه برای تعطیلی مدارس را رد کرده و همه آنها همچنان باز هستند.
روسیه
تعداد مدارس گولن: 7
وضعیت: مدارس تحت نظارت مدیران وزارت آموزش در تاتارستان فعالیت می‌کنند. در سال 2008، 43 مدرسه گولن در سراسر روسیه بسته شد.
