تفاهم‌نامه صادرات گاز ایران به عراق در سال ۱۳۸۸ امضا و دو سال بعد به قرارداد تبدیل شد. بر اساس این قرارداد، ایران متعهد می‌شد که روزانه ۲۰ تا ۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر کند. حجم این قرارداد که به منظور تأمین سوخت نیروگاه‌های "المنصوره" و "الصدر" بغداد بود، با یک الحاقیه به ۲۵ میلیون مترمکعب رسید. با این تبصره که در روزهای گرم سال این مقدار تا ۳۵ میلیون مترمکعب افزایش یابد. آبان‌ماه سال ۱۳۹۴ نیز دومین قرارداد صادرات گاز ایران به شهر بصره عراق میان حمیدرضا عراقی - معاون سابق وزیر نفت ایران در امور گاز - و خالد حسن صالح - معاون وقت وزیر برق عراق - امضا شد.
قراردادی که هرچند ایران همواره تاکید داشت آماده اجرای آن است اما مسائل مختلف از جمله مسائل امنیتی در عراق و عدم گشایش ال سی در این کشور، مدام آن را به تعویق می‌انداخت. سرانجام صادرات گاز طبیعی ایران به بغداد از شامگاه چهارشنبه، ۳۱ خردادماه ۱۳۹۶ با حجم حدود هفت میلیون مترمکعب در روز آغاز و قرار شد سرانجام به ۳۵ میلیون مترمکعب برسد.
صادرات گاز به بصره نیز در سال ۱۳۹۷ آغاز شد و طبق آخرین آماری که از سوی وزارت نفت در اواخر سال گذشته اعلام شده است، میانگین صادرات گاز به عراق نیز روزانه ۱۵ میلیون مترمکعب است که بر اساس توافق‌ها، در سال‌های آتی به روزانه ۴۰ میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت.
چالش‌های صادرات گاز ایران به عراق
صادرات گاز از ایران به عراق طبق روال ادامه داشت تا زمانی که ترامپ در اردیبهشت‌ماه سال گذشته از برجام خارج شد و نفت ایران را تحریم کرد. آمریکا در این راستا مشتریان نفتی و گازی ایران را تهدید کرد که اگر تعامل خود با ایران را ادامه دهند، آن‌ها را تحریم خواهد کرد. قاعدتاً عراق نیز که در لیست مشتریان قرار داشت، شامل این تهدیدها شد.
عراق در نخستین قدم هیأتی را به آمریکا فرستاد تا بر سر تعاملات مالی با ایران، با واشنگتن به توافقی دست یابد. اعزام این هیأت برای عراق نتیجه‌بخش بود و این کشور توانست از آمریکا برای ادامه واردات گاز از ایران ابتدا معافیتی ۴۵ روزه و بعد از اتمام ۴۵ روز معافیتی ۹۰ روزه بگیرد. البته بعد از این‌که ۹۰ روز مذکور به پایان رسید و باز هم موضوع قطع روابط گازی ایران و عراق از سوی آمریکا مطرح شد، عراقی‌ها صراحتاً اعلام کردند واردات گاز از ایران را متوقف نخواهند کرد.
مشکل دیگری که در زمینه صادرات گاز از ایران به عراق در سایه تحریم‌های آمریکا ایجاد شد، پرداخت پول از سوی عراق بود.
طبق قرارداد عراقی‌ها موظف هستند پول گاز را با یورو پرداخت کنند اما بعد از اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران، عراقی‌ها پیشنهاد کردند پول گاز را با دینار پرداخت کنند. پیشنهادی که چالش‌های بسیاری را به همراه داشت و طرف ایرانی حاضر به پذیرش آن نبود اما درنهایت دو حساب دینار و یورو در بانک مرکزی ایران برای دریافت پول گاز و برق از عراق بازگشایی شد و درنهایت در تاریخ ۲۰ اسفندماه اولین بخش از مطالبات دولت ایران به حساب بانک مرکزی کشورمان واریز شد. از ۱۲ میلیارد دلار صادرات ایران به عراق ۴ میلیارد آن صادرات برق و گاز است و آنطور که وزیر نفت پیش از این اعلام کرده بود، عراقی‌ها دو میلیارد دلار به ایران بابت پول برق و گاز بدهکارند.
در این راستا مسئولان اعلام کردند مبلغی که پرداخت شده است یا به دینار است یا یورو و قطعاً به دلار نیست.
چرا گاز ایران برای عراق حیاتی است؟
اما در حال حاضر ۸۰ درصد برقی که در نیروگاه‌های عراق تولید می‌شود، به گاز وابسته است و این کشور از نظر ذخایر گازی بسیار فقیر است. کارشناسان بر این باورند که اگر عراق بتواند همه گازهای همراه نفت خود را جمع‌آوری کند، می‌تواند ۳۵ میلیون مترمکعب گاز تولید کند. در حالی که عراق به حدود ۱۵ هزار مگاوات برقی نیاز دارد که کمبودهای فعلی خود را برطرف کند و امکان این‌که با ۳۵ میلیون مترمکعب گاز، بتوان ۱۵ هزار مگاوات برق تولید کرد، وجود ندارد.
در دوره‌ای که مسائلی بین ایران و عراق پیش آمد و وزارت نیرو، صادرات برق به عراق را برای دریافت طلب خود قطع کرد، باعث شد که عکس‌العمل‌هایی داخل عراق شکل بگیرد. برخی از وزرای عراق که علاقه‌ای به گسترش ارتباط با ایران نداشتند، در هیأت دولت مطرح کردند که سایر کشورهای همسایه را برای واردات برق و گاز بررسی کنیم و هیات‌هایی را به عربستان، کویت و …و روانه کردند. این اقدام آن‌ها عملاً نتیجه‌ای در پی نداشت. از سوی دیگر، عربستان اعلام آمادگی کرد که برای تأسیس برق خورشیدی، سرمایه‌گذاری می‌کند که قیمت آن یک‌چهارم قیمت برق ایران است اما باید گفت این طرحی نیست که به زودی به نتیجه برسد و هنوز به مرحله قرارداد هم نرسیده است.
امکان جایگزینی گاز و برق ایران برای عراق وجود ندارد
از طرف دیگر، عراقی‌ها از ادامه خرید برق و گاز از سایر کشورها، منصرف شده و متوجه شدند که عملاً نمی‌توانند کاری انجام دهند. اقدام دیگری که عراقی‌ها انجام دادند، این بود که برای تأمین برق آینده عراق، با شرکت‌های زیمنس و جنرال موتور مذاکراتی انجام دادند و ظاهراً قراردادهای بزرگی هم امضا کردند. اما این شرکت‌ها اعلام کردند تا سال ۲۰۲۲ نمی‌توانند این نیروگاه‌ها را به بهره‌برداری برسانند. درواقع مذاکرات انجام شده اما بحث تأمین مالی، فاینانس آن و نحوه قرارداد نهایی نشده است. بنابراین، عراقی‌ها می‌دانند که به هیچ‌وجه امکان جایگزینی گاز و برق ایران را ندارند.
هم‌چنین اوضاع در جنوب عراق بحرانی است و با وجود این‌که در حال حاضر از ایران گاز و برق وارد می‌کنند، اما باز هم مردم عراق، به‌شدت ناراضی و بعضاً آماده تظاهرات در بصره هستند. با این اوصاف، دولت عراق نه می‌تواند و نه می‌خواهد نسبت به خرید برق و گاز از ایران تجدیدنظر کند؛ بنابراین باید به آمریکا فشار بیاورد تا معافیت‌ها را تمدید کند.
در این راستا وزیر برق عراق، روز شنبه در حاشیه دیدار با رضا اردکانیان - وزیر نیروی کشورمان - بر اهمیت واردات گاز از ایران تاکید کرد و گفت: خرید گاز و برق از ایران تا زمانی ادامه خواهد داشت که ما میادین گازی خودمان را به‌اندازه‌ای توسعه دهیم که در تأمین گاز به خودکفایی برسیم و هم‌چنین نیروگاه‌های لازم را برای تأمین برق عراق بسازیم؛ این امر بین ۲ تا ۳ سال زمان می‌برد.
مزیت صادرات گاز به عراق برای ایران
در این راستا، سیدحمید حسینی - کارشناس ارشد حوزه انرژی با تاکید بر این که ایران گاز مازاد دارد و به دنبال بازارهای صادراتی است به ایسنا توضیح داد: زمانی که ایران گاز عراق را تأمین می‌کند، باعث می‌شود اقتصاد عراق به نوعی به ایران وابسته شود و این موضوع باعث امنیت شده و روابط دو کشور را پایدار می‌کنند.
وی با بیان این‌که صادرات گاز برای ایران درآمدزایی به همراه دارد، افزود: قیمت گازی که ایران به عراق صادر می‌کند، ۱۰ تا ۱۵ درصد بیش‌تر از قیمت گازی است که داخل ایران توزیع می‌شود. از سوی دیگر عمده مصرف گاز ایران در زمستان است، در حالی که عراقی‌ها به گاز در فصل تابستان نیاز بیش‌تری دارند. زیرا از این گاز برای نیروگاه‌ها با هدف تولید برق استفاده می‌کنند. همین موضوع یک فرصت برای ایران است.
