با این وجود، غیر از توافقاتی که در سفر رئیس کل بانک مرکزی به عراق صورت گرفت، سفر سایر مقامات ایرانی به عراق نتایج مشخصی به همراه نداشت. همچنین توافقاتی که میان بانک مرکزی دو کشور نیز انجام گرفت تا اجرایی شدن فاصله دارد و به گفته پرویزیان، رئیس کانون بانک‌ها و موسسات اعتباری خصوصی، این توافقات دارای موضوعات تکمیلی است که باید بزودی و به تدریج تکمیل شود. در سفر وزیر امور خارجه ایران به عراق نیز جلسات متعددی با احزاب، گروه‌های مذهبی و بازرگانان برگزار شد اما هیچ کدام به توافق و قرارداد مشخص و عملیاتی منتج نشد. یکی از مهمترین موانع گسترش روابط اقتصادی ایران و عراق که تاکنون لاینحل مانده، لغو روادید است. در ادامه این گزارش، نگاهی به ضرورت این امر و همچنین مشکلات موجود در این زمینه می اندازیم:
*چرا عراق برای اقتصاد ایران مهم است؟
ایران و عراق با داشتن 1458 کیلومتر مرز مشترک در مجموع 11 استان هم‌مرز با یکدیگر دارند. جمعیت ساکن در 6 استان عراق که هم‌مرز با ایران هستند به 11.5 میلیون نفر می‌رسد که حدود 25 درصد جمعیت این کشور به شمار می‌روند. طبق آمارهای گمرک، عراق مقصد 17 درصد صادرات ایران از سال 88 تا 96 به شمار می‌رود که بعد از چین دومین طرف تجاری ایران از این حیث محسوب می‌شود. همچنین آمارهای سال جاری نیز نشان می‌دهند در 10 ماهه ابتدایی، میزان صادرات ایران به عراق بیش از 7.5 میلیارد دلار بوده که از کل صادرات ایران به این کشور در سال گذشته بیشتر است. از سوی دیگر، بر اساس آمارهای بین المللی از سال 2007 تا 2018 عراق با 65 میلیارد دلار واردات، دومین مقصد کالاهای ایرانی به شمار می‌رود. با این حال مقایسه حجم صادرات ایران و ترکیه به عراق از سال 2007 تا 2018 نشان می‌دهد که ترکیه با وجود داشتن فقط یک گذرگاه مرزی با عراق، توانسته در این مدت بیش از 93 میلیارد دلار صادرات به این کشور داشته باشد. این در حالی است که ایران 15 گذرگاه مرزی با عراق دارد.
از سوی دیگر، بررسی آمارهای گردشگری ایران و عراق نیز نشان می‌دهد در مجموع، سالانه بیش از 5 میلیون نفر میان دو کشور رفت و آمد دارند. بررسی آمارهای گردشگری 10 سال اخیر کشور نشان می‌دهد گردشگران عراقی 30 درصد کل گردشگران ورودی به ایران را تشکیل می‌دهند که پس آن کشورهای آذربایجان، افغانستان و ترکیه سهم بیشتری به نسبت سایر کشورها به خود اختصاص داده‌اند.
طبق برآورد سازمان گردشگری، تعداد گردشگران عراقی ورودی به ایران تا پایان سال 97 به 3 میلیون نفر نیز می‌رسد و این به معنای دو برابر شدن تعداد این گردشگران نسبت به سال 96 است. بر اساس شاخص‌های سازمانی جهانی گردشگری، نرخ متوسط هزینه‌کرد گردشگران در منطقه جنوب غرب آسیا حدود 1300 دلار است که اگر این شاخص برای گردشگران عراقی 1000 دلار در نظر گرفته شود، می‌توان گفت درآمد ایران از محل ورود این تعداد در سال جاری به 3 میلیارد دلار خواهد رسید.
از طرف دیگر، بررسی آمارهای گردشگری نشان می‌دهد در 10 سال گذشته 29 درصد مسافران خارج شده از ایران مقصد عراق را انتخاب کرده‌اند که مشخص است عمده این مسافران نیز در محدوده زیارت اربعین به این کشور رفته و هزینه زیادی برای سفر آنان صرف نشده است.
*اثرات منفی وضعیت فعلی صدور روادید ایران و عراق بر روابط اقتصادی
آمار بیش از 5 میلیون نفری رفت و آمد شهروندان ایران و عراق میان دو کشور در شرایطی است که وضعیت صدور روادید میان دو کشور در پایین‌ترین سطح شاخص‌های جهانی (صدور در مبداء) بوده و علاوه بر آن فرآیند و هزینه اخذ روادید برای دو شهروندان دو کشور مشکلاتی را به وجود آورده است.
در میان افرادی که سالانه میان دو کشور تردد می‌کنند، بخش عمده‌ای را زائران و گردشگران و بخش اندکی را تاجران و بازرگانان تشکیل می دهند. بر این اساس بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد سفارت عراق نزدیک یک سال است که صدور روادید تجاری را متوقف کرده و فقط اقدام به صدور روادید زیارتی می‌کند. روادید تجاری که با مبلغ 100 دلار صادر می‌شد پیش از آن نیز با سخت‌گیری‌های زیادی از سوی طرف عراقی برای تجار صادر می‌شد.
مزیت روادید تجاری نسبت به روادید زیارتی (سیاحتی) این است که با آن امکان تردد نامحدود و اقامت طولانی مدت برای تجار فراهم می‌شود که از این طریق می‌توان به ثبت قراردادهای تجاری و گسترش دامنه مناطق هدف طرف تجاری ایران در عراق امیدوارتر بود. با این حال بعد از آنکه سفارت عراق صدور این روادید متوقف کرد، تجار ایرانی مجبور به گرفتن روادید زیارتی شده اند که محدودیت زیادی برای آنها به وجود آورده است. از طرف دیگر، با توجه به محدودیت شدید تردد و اقامت در روادید زیارتی، تجار با مشکلات زیادی روبه رو شده‌اند که در آینده نه چندان دور نتایج آن در کیفیت و کمیت تجارت میان دو کشور آشکار خواهد شد.
از طرف دیگر، روادید زیارتی عراق نیز با توجه به قیمت 50 دلاری آن، برای زائران ایرانی هزینه بالایی را به همراه دارد؛ به طوریکه با احتساب مبلغ 4 میلیون تومان به عنوان متوسط قیمت سفر زمینی به این کشور، هزینه روادید بیش از یک سوم این مبلغ را شامل می‌شود. این موضوع در کنار کاهش ارزش ریال در برابر دینار عراق نیز باعث شده است تعداد زائران ایرانی عتبات در سال جاری حدود 1 میلیون نفر کاهش داشته باشد.
در مقابل فرآیند صدور روادید تجاری ایران برای متقاضیان عراقی نیز مشکلاتی را پیش‌روی روابط اقتصادی میان دو کشور بوجود آورده است. در حالیکه مبلغ این روادید از سوی عراق 100 دلار تعیین شده اما ایران همین روادید را به طور متوسط با قیمت 300 دلار برای تجار عراقی صادر می‌کند. مبلغ بالای این روادید در کنار عدم راه‌اندازی امکان صدور روادید الکترونیکی برای شهروندان عراقی دو عامل اصلی در محدود شدن حضور تجار عراقی در ایران می‌باشد.
از طرف دیگر، روادید زیارتی یا سیاحتی ایران برای شهروندان عراقی محدودیت‌هایی از جمله مجوز اقامت کوتاه مدت و امکان یکبار تردد را به همراه دارد. بسیاری از شهروندان عراقی که با هدف درمان و یا گذراندن سه ماهه تابستان به ایران سفر می‌کنند تمایل به حضور بلندمدت در ایران دارند، اما به دلیل محدودیتی که در روادید زیارتی وجود دارد، این امکان برای آنها فراهم نیست.
*لغو روادید، رفع مانعی بزرگ از سر راه توسعه روابط اقتصادی ایران و عراق
با وجود مشکلات متعددی که وضعیت فعلی صدور روادید میان دو کشور به وجود آورده، تا کنون مقامات دو کشور اقدام مثبتی در این زمینه نداشته‌اند. البته از چند ماه گذشته در محدوده منطقه آزاد اروند، شهروندان عراقی امکان تردد بدون روادید را پیدا کرده‌اند که با وجود لزوم فراهم کردن برخی زیرساخت‌های فرهنگی و اقتصادی در آن مناطق، اقدامی رو به جلو در این زمینه محسوب می‌شود.
گفتنی است در سال های اخیر موضوع لغو روادید میان ایران و عراق، بارها از سوی مقامات دو کشور مطرح شده اما تا کنون جنبه اجرایی به خود نگرفته است. به عنوان مثال، اخیرا محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در سفر به عراق در تاریخ ۲۷ دی ماه اظهار داشت: «به تازگی پیشنهاد کرده‌ایم که دست کم روادید بازرگانان لغو شود، این پیشنهاد را به دولت عراق داده‌ایم و درصورت موافقت، می‌توانیم آن را در جریان سفر اسفندماه دکتر روحانی به بغداد امضا کنیم». همچنین حسن روحانی پیش از انتخابات ریاست جمهوری سال گذشته و در جریان سفر خود به اهواز در تاریخ 26 اردیبهشت 96 به این موضوع اشاره کرد و گفت: «باید ویزا بین ایران و عراق برداشته شود تا مردم راحت تردد کنند». علاوه بر این، ایرج مسجدی سفیر ایران در عراق در تاریخ 27 آبان سال جاری با اشاره به سفر رئیس جمهور عراق به ایران گفت: «ما در پی لغو روادید میان دو کشور هستیم و در سفر رئیس جمهور عراق به تهران برای لغو روادید میان تجار و بازرگانان بحث و تبادل نظر شد».
با توجه به آنچه بیان شد، ضرورت دارد در راستای گسترش روابط اقتصادی ایران و عراق، یکی از اولویت‌های رئیس جمهور در سفر به عراق و مذاکره با مقامات این کشور، به سرانجام رساندن موضوع لغو روادید باشد. نکته حائز اهمیت در این خصوص، توافق بر سر فرآیند اجرایی مشخص برای لغو روادید میان دو کشور است و اکتفا به اظهارات شفاهی در این زمینه نمی‌تواند تغییری در وضعیت فعلی ایجاد کند. ضرورت دارد در گام نخست تلاش برای لغو روادید برای تجار دو کشور باید مدنظر باشد و در گام دوم می‌توان لغو روادید کامل را مورد توافق قرار داد.
