چند سالی است که کشور دچار بحران کم‌آبی شده و این مشکل گریبانگیر اقشار مختلف مردم شده است، لذا ضروری است هر چه زودتر برای حل این مشکل تدبیری اندیشیده شود.
در خصوص دلیل بوجود آمدن این خشکسالی و راه‌کارهای رفع این بحران با دکترامین علیزاده استاد رشته مهندسی آب دانشگاه مشهد گفت‌وگویی انجام دادیم.
علیزاده متولد مشهد دکتری رشته آبیاری از دانشگاه کالیفرنیا، عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه فردوسی مشهد است.
وی پیش از این سالها مدیر گروه آبیاری دانشگاه فردوسی مشهد بوده و اکنون استاد دانشگاه فردوسی، رئیس هیات مدیره انجمن علمی آبیاری و زهکشی ایران، سردبیر مجلات علمی – پژوهشی علوم وصنایع کشاورزی (ویژه خاک و آب) و مجله آبیاری و زهکشی ایران و نیز عضویت در هیات تحریریه چند مجله علمی دیگر وشورای مرکزی نظام مهندسی کشاورزی کشور و استان خراسان است
کتابهای رابطه آب و خاک و گیاه، طراحی سیستم های آبیاری،فیزیک خاک و زهکشی جدید، هوا و اقلیم شناسی
از تالیفات این استاد است.
با هم این گفت‌وگو را می‌خوانیم:
افزایش جمعیت
استاد دانشگاه مشهد در خصوص عوامل تاثیرگذار بحران کم‌آبی در کشور گفت: دلیل اول آن افزایش جمعیت است که نسبت به قبل 2 الی 3 برابر افزایش یافته است.
کاهش نزولات آسمانی
وی افزود: علت بعدی را می‌توان در کاهش نزولات آسمانی دانست که تاثیر آن را هم در آب‌های سطحی هم ذخیره‌های زیرزمینی می‌بینیم.
خطا در اندازه‌گیری میانگین بارندگی و استفاده بیش از حد استاندارد از آب
استاد دانشگاه مشهد با طرح این مسئله میزان بارش در کشور را بسیار بیشتر از رقم واقعی آن اعلام می‌کنند، توضیح داد: عموما اینگونه می‌اندیشند که سطح بارندگی در کشور حدود 250 میلی متر است این در حالی است که به نظر بنده به ندرت سالی را تجربه کرده‌ایم که میانگین بارندگی بیش از 200 میلی متر در کل کشور داشته باشیم.
علیزاده در ادامه افزود: اگر ما همین آمار خطا یعنی میانگین 250میلی‌متر بارندگی سالانه یا میزان 417 میلیون متر مکعب آب را به عنوان آمار صحیح در نظر بگیریم بطور منطقی باید 40 درصد آن را مصرف و 60درصد را ذخیره می‌کردیم حال آنکه هر سال حدود 130 درصد از این مقدار را مصرف کرده‌ایم، طبیعی است که دچار خشکسالی و بحران آب شویم!
عدم استفاده بهینه‌ی مصرف آب در کشاورزی
وی اظهار داشت: از طرفی باید این ایراد را بپذیریم که تمرکز ما همیشه روی تامین آب بوده و در بحث چگونگی مصرف آب کار نکرده‌ایم مخصوصا در بخش کشاورزی که امروز بیشتر آب کشور را به خود اختصاص می‌دهد.
علیزاده تصریح کرد: ایران سابقه 4 هزار ساله در کشاورزی آبی دارد و تاسف‌بار است که اکنون در علم آبیاری دنیا حرفی برای گفتن نداریم همانطور که قنات میراث اجدادی ما است و از یک هزار سال پیش در این مورد کتاب داریم ولی امروز باید علومی جدیدی مثل هیدرولیک و آب‌شناسی قنات را از منابع خارجی برداشت کنیم.
انتخاب الگوهای کشاورزی نامتناسب با اقلیم ایران
وی با تاکید بر اهمیت بخش کشاورزی در مصرف آب، گفت: علت دیگر را می‌توان در الگوی کشاورزی جستجو کرد که متناسب با اقلیم جغرافیایی ایران نیست و غالبا محصولاتی کشت می‌شوند که بسیار آب‌بر هستند و برای اقلیم ایران که خشک و نیمه خشک است، مناسب نیستند، البته انگیزه اصلی کشاورز در کشت این محصولات آب‌بر الگوی غذایی نادرست است.
لزوم اصلاح الگوی مصرف
استاد دانشگاه مشهد در ادامه خاطر نشان کرد: در سبد غذایی ما ایرانیان درصد غذاهای دریایی بسیار کم است و عمدتا برنج و نان سهم اصلی را دارد و این الگو نیاز به اصلاح دارد زیرا به طور مثال برای محصولی مثل برنج به ازای یک متر مکعب آب نهایتا 100 گرم برنج برداشت می‌شود و این در صورتی است که با همین مقدار آب می‌توان 10تا 15 کیلوگرم محصولاتی مثل سیب‌زمینی، گوجه، کلم، کاهو وغیره را برداشت کرد اما متاسفانه این محصولات آن‌طور که باید جای خود را در سفره مردم باز نکرده‌اند.
عدم نظارت جدی بر میزان برداشت از سفره‌های زیرزمینی
علیزاده گفت: علت بعدی عدم توجه به سهم محیط زیست و سفره های زیر زمینی است، ما در این سالها ذهنمان درگیرکم و زیاد شدن باران بوده است و از پدیده‌ی مهمی به نام خشکسالی پنهان غافل شده‌ایم.
وی توضیح داد: در سالهای اخیر تمام هم و غم ما میزان بارش باران و آب پشت سد‌ها و امثال اینها بوده و از سفره‌ها و ذخایر زیرزمینی غافل بوده‌ایم، امروزه شاهد حفر بی‌رویه چاه‌های بسیار عمیق و منحرف کردن آب‌های سطحی هستیم و این فعالیت‌های غیرکارشناسی که هیچ نظارت دقیقی بر آنها نیست نهایتا باعث کاهش سفره‌های زیرزمینی و بحران شده است.
استاد دانشگاه مشهد ادامه داد: سازمانهای نظارتی در این زمینه‌ها بسیار ضعیف عمل کرده اند و نتیجه این ضعف نظارتی امروزه کاملا مشهود است، در بیشتر کشورهای دنیا هر کس نمی‌تواند به هر شکل که دلش می‌خواهد از آب زیرزمینی برداشت کند و زمین کشاورزی خود را تجزیه کند یا کاربری آن را تغییر دهد و غیره ولی متاسفانه در ایران اینچنین است که جای تامل، برنامه‌ریزی و اقدام سریع دارد.
نبود ارتباط موثر دولت و دانشگاه در حل مشکلات
علیزاده در خصوص تاثیر ارتباط دولت و دانشگاه گفت: نبود ارتباط بین دولت و دانشگاه‌ها و بها ندادن به دانشگاه‌ها توسط مقامات اجرایی کشور یکی از دلایل اصلی در بوجود آمدن این بحران در کشور است، امروزه شاهدیم به کارشناسان کشاورزی به دید یک متخصص نگاه نمی‌کنند و این باعث بی‌انگیزگی دانشمندان، متخصصان وحتی دانشجویان ما شده است.
وی در ادامه تصریح کرد: برخی دانشکده‌ها به صورت جزیره‌ای و غیر متمرکز تحقیقاتی انجام می‌دهند ولی آنچنان که باید موثر نیست، ما نیروی علمی و آماده به کار در مقاطع مختلف به میزان نیاز داریم ولی مشکل اینجاست که دولت برای آنها برنامه‌ای ندارد کاری از آنها نخواسته که امروز بتوانیم عملکرد آنها را ارزیابی کنیم.
علیزاده در ادامه افزود: هر ساله بودجه‌ای اندک برای پژوهش در نظر گرفته می‌شود که غالبا هدفگذار آن پژوهش یک نهاد علمی یا کشاورزان نبوده‌اند که برطرف شدن مشکل هدف آن تحقیقات باشد لذا تحقیقات صورت گرفته نهایتا نتیجه‌ای دربر ندارد و یا تحقیقاتی تقلیدی که قبلا در سایر کشور‌ها انجام شده دوباره تکرار می‌شود . لذا ارتباط قوی میان دولت و دانشگاه‌ها با صرف هزینه‌ها‌ی متعارف بسیار ضروری است.
وی همچنین گفت: چطور ممکن است در وزارت‌خانه کشوری با اقلیم خشک و نیمه خشک که دچار بحران کم‌آبی است هنوز سازمانی برای پایش و راههای سازگاری با خشکسالی وجود نداشته باشد؟!
در ادامه از استاد علیزاده در خصوص راه‌کارهای برون رفت از این مشکل پرسیدیم.
وی گفت: با توجه به اینکه عمده آبی که در کشور مصرف می‌شود در حوزه کشاورزی است بیشتر راه‌کارهای بنده هم در این حوزه متمرکز است.
راهکار اول: کاهش بار استفاده از آب در کشاورزی
علیزاده به عنوان اولین راهکار اظهار داشت: کاهش حجم استفاده از آب در کشاورزی راهکار بسیار مهمی است که باید با برنامه‌ریزی و اقدامات صحیح و به موقع مصرف آب کشاورزی را به کمتر از 50 درصد برسانیم.
راهکار دوم: استفاده از آب مجازی
استاد دانشگاه مشهد ادامه داد: این تفکر که باید در همه محصولات کشاورزی به خودکفایی برسیم و همه نیازمان را خودمان تامین کنیم عملا ممکن نیست ولی می‌توانیم با مطالعه و برنامه‌ریزی و مشورت کارشناسان حوزه‌های مربوطه به طرحی برسیم که کدام محصول را بکاریم و کدام محصول را وارد کنیم.
وی در ادامه گفت: یکی از راه‌کارهای مورد استفاده تمام دنیا بحث آب مجازی( میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی مصرف می‌شود )است، به این شکل که محصولات آب‌بر را در کشور کشت نکرده و ارزانتر وارد کنیم و در عوض کشت محصولاتی را ترویج دهیم که هم از لحاظ اقتصادی به نفع کشاورز است و هم آّب کمی می‌خواهد مثل زعفران و پسته و غیره و سعی کنیم در تجارت کشاورزی هوشیار باشیم.
راه کار سوم: اصلاح سبد غذایی
استاد دانشگاه مشهد در خصوص راهکار اصلاح سبد غذایی مردم توضیح داد: به طور متوسط هر شخص برای بقای خود روزانه حدود 2400 کیلوکالری مواد غذایی مصرف می‌کند که در کشور ما 90 تا 94 درصد آن از مواد غذایی گیاهی تامین می‌شود که برای تولید آنها نیازمند مصرف آب هستیم این در حالی است که با توجه به دسترسی ما به دو منبع بزرگ دریایی می‌توانیم حدود 30 درصد سفره مردم را از غذاهای دریایی پر کنیم که هم از لحاظ سلامتی و هم اقتصادی به نفع کشور است کما اینکه در بیشتر کشورهای جهان به این موضوع بسیار توجه می‌شود، و همچنین می‌شود از محصولاتی استفاده کرد که نسبت به مقدار تولید آب کمتری استفاده می‌شود، مثل برخی میوه و صیفی‌جات.
راهکار چهارم: تقویت صنایع غیر مرتبط با کشاورزی
علیزاده همچنین گفت: بیشتر صنایع فعال کشور ما صنایع مرتبط با کشاورزی‌‌اند که ترغیب کننده کشاورز به کشت محصولات آب‌بر هستند، این صنایع در فرایند تولید محصول هم نیاز به آب زیادی دارند، باید به شکلی برنامه ریزی و حمایت کنیم که صنایع غیر مرتبط با کشاورزی مثل صنایع الکترنیک یا پلاستیک و غیره رشد کنند.
راهکار پنجم: اصلاح الگوی کشاورزی و گسترش کشاورزی عمودی
وی در خصوص اصلاح روش‌های کشاورزی در کشور بیان داشت: کشاورزی ما عمدتا غیر علمی و سنتی است لذا تغییر الگوی کشاورزی راهکار بسیار با اهمیت و کارسازی است.
علیزاده تصریح کرد: با توجه به اینکه ما در کشوری خشک و نیمه خشک هستیم باید کشاورزی عمودی (افزایش عملکرد در واحد کشت) را گسترس دهیم به این صورت که روش‌های مطالعه شده وعلمی برای کاشت، داشت و برداشت محصولاتمان استفاده کنیم تا بتوانیم مقدار برداشت در واحد کشت را افزایش دهیم به طور مثال به نهاده‌هایی غیر از آب مثل بذر خوب، ماشین‌الات مکانیزه، افزایش مواد آلی خاک وغیره توجه کنیم تا بتوانیم مقدار برداشت محصول در واحد سطح را بالا ببریم.
وی ادامه داد: ما در کشور حدود 9 میلیون هکتار کشاورزی داریم که 95درصد آن کشت آبی است این در صورتی است که در کشورهای دنیا حدود 15 درصد کشاورزی آبی داریم و بقیه به صورت دیم کشت می‌شوند، اگر اصولی کار کنیم از 3 الی 4 میلیون هکتار زمین می‌توانیم محصول 9میلیون هکتار امروز را برداشت کنیم و 5میلیون هکتار باقیمانده را آب ذخیره کنیم که هم مقدار محصول تولیدی را کاهش نداده‌ایم و هم آب ذخیره کرده‌ایم.
راهکار ششم: پذیرفتن کشاورزی به عنوان تخصص
استاد دانشگاه مشهد در ادامه با اشاره به نیاز کشور به متخصصان کشاورزی بیان کرد: باید طوری فرهنگ سازی کنیم که کشاورزی به عنوان یک تخصص بپذیرفته شود، آیا به واقع کشاورزی در کشور ما به عنوان یک تخصص مهم و حیاتی مورد استفاده کشاورز و نهاد اجرایی کشاورزی است؟ البته اینطور نیست.
وی ادامه داد: فکر نکنیم که تعریف کشاورزی صرفا گذاشتن هر بذری در هر زمینی است که با آب و دما رشد می‌کند، چرا در کشور ما کشاورزان برای حل سوالات خود که چه بکاریم و چگونه بکاریم و کجا بکاریم یا حل مشکل آفات و کاهش محصول خود هزینه نکرده و از علم دانشمندان کشور خود استفاده نمی‌کنند؟!
راهکار هفتم: تقویت ارتباط دولت و دانشگاه‌ها
علیزاده گفت: ارتباط میان دستگاه‌های اجرایی کشور و دانشگاه‌ها باید تقویت شود، وزارت‌‌خانه‌های مربوطه می‌بایست برای پژوهش‌های مورد نیاز کشور هزینه کنند، دانشمندان ما اگر به لحاظ مالی تامین نباشند قطعا انگیزه لازم برای کار را نخواهند داشت و پس از کسب مدارج علمی به فکر خروج از کشور و تامین مالی خود می‌افتند. البته متخصصان ما باید گزینش شوند و افرادی که خود را متعلق و دلسوز این مردم و مملکت می‌دانند و از لحاظ علمی هم قوی هستند انتخاب شده وحمایت شوند.
وی تصریح کرد: دولت همچنین باید در اجرایی کردن نتیجه پژوهش‌ها مقید باشد زیرا موفق‌ترین پروژه‌های تحقیقاتی اگر خوب و به موقع اجرا نشوند حاصلی نخواهند داشت.
علیزاده در ادامه گفت: در بخش‌های نظارتی همکاری وزارت‌خانه و دانشگاه و نظارت دقیق و علمی بر موارد مختلف تاثیرگذار مثل مقدار برداشت از چاه‌ها و یا منحرف کردن رودخانه‌ها و روش‌های کشاورزی و مقدار کود و سم مورد استفاده در کشاورزی و غیره بسیار مهم و کارساز است.
استاد دانشگاه مشهد در پایان بیان کرد: من معتقدم اگر همه با هم بخواهیم و تلاش کنیم می‌توانیم این مشکل بزرگ را حل کنیم، البته اگر از همین امروز شروع کنیم حدود 50 سال زمان می‌برد که به حالت تعادل در موضوع آب برسیم اما نباید از تلاش دست بکشیم، باید برای آیندگان تلاش کنیم. این اقدامات می‌تواند در برخی موارد تلخ و دردناک هم باشد و عواقب اجتماعی ، اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی داشته باشد، با این حال بنده به توانایی کشور در عبور از این بحران خوشبین هستم.
