اتفاقی که در سال‌های گذشته سابقه نداشت و در سال‌های اخیر که اربعین به باشکوه‌ترین شکل ممکن برگزار شده بود، زوار کمبودی از جنس تامین ارز حس نکرده بودند. اما چه شد که سال‌جاری وضعیت زوار در این نیاز تغییر کرد؟
علت تشدید تقاضای دینار عراق
زائرانی که این روزها برای شرکت در راهپیمایی اربعین عازم مناطق مرزی شده و برخی نیز از مرز عبور کرده و به شهرهای زیارتی رسیده‌اند، با یک چالش جدی مواجه شده‌اند: تبدیل ریال به دینار عراق دچار سکته شده است. عکس‌های منتشر شده در فضای مجازی نیز صف‌های طویلی را نشان می‌دهد که زائران برای تامین پول رایج عراق ناچار به تحمل این صفوف بودند. پارسال حتی تامین ویزا برای اربعین ریالی شده بود و انتظار بر این بود که در سال‌جاری تسهیل امور برای زوار شدت بیشتری بگیرد اما روند معکوس شد. آیا وضعیت نسبت به سال‌های گذشته دچار تغییر شده که زحمات زائران برای تهیه ارز بیشتر شده است؟ حداقل در ظاهر چنین چیزی قابل رویت نیست. از نظر تعدادی نمی‌توان گفت که کشور برای اولین بار چنین تجربه‌ای می‌کند؛ چراکه حداقل در ۳ سال اخیر جمعیت راهپیمایی اربعین همواره افزایشی بوده و به ارقام قابل توجهی رسیده است، اما هیچ مشکلی برای تامین ارز زوار اربعین رخ نداده بود. در نتیجه تغییر را نباید در سمت متقاضیان ارز زیارتی جست‌وجو کرد. اولین تفاوتی که سال‌جاری با سال گذشته کرده، از اثر نوسانات ارزی نشات می‌گیرد. در سال‌های پیش معمولا زائران می‌توانستند از ریال برای خریدهای خود در عراق استفاده کنند و نیاز به تبدیل به دینار چندان گسترده نبود؛ اما نوسانات ارزی موجب شد تا امسال تمامی زائران نیاز به پول رایج کشور عراق داشته باشند. همین عامل، فشار مضاعفی به عرضه‌کنندگان دینار عراق وارد کرد.
اثرات عدم همکاری طرف عراقی
برای این سفر زیارتی دو ارز مطرح است، ارز ویزا و ارز همراه. منظور از ارز ویزا، ارزی است که زائر باید به سفارت عراق برای اخذ ویزا بپردازد. ۱۹ مهر در سایت بانک مرکزی خبری منتشر شد که براساس آن، عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی طی نامه‌ای به رئیس‌جمهور پیشنهاد داد در محاسبه نرخ ارز ویزای زوار اربعین ٣٥ درصد تخفیف اعمال شود. رئیس‌جمهور نیز با این پیشنهاد موافقت کرد تا هزینه ویزای زوار اربعین حدود ۱۰۷هزار تومان کاهش پیدا کند. این تصمیم موجب شد تا زوار در تهیه ویزا مشکل خاصی را حس نکنند و وظیفه تسویه با سفارت عراق نیز از کانال سازمان حج و زیارت و بانک مرکزی ایران و عراق صورت گیرد. در واقع بدهی ایجاد شده از سوی ایران به عراق در اثر تخفیف صدور ویزا، با مطالبات ارزی ایران از عراق تهاتر می‌شود.
اما ارز همراه، ارزی است که مسافر در عراق به آن نیاز خواهد داشت. بانک مرکزی در اطلاعیه‌های بعدی اعلام کرد که زوار می‌توانند ۱۰۰ هزار دینار را به نرخ هر دینار ۹۶ ریال با مراجعه به شعب بانک ملی تهیه کنند، درحالی‌که نرخ هر دینار در بازار آزاد حوالی ۱۲۰ ریال بود و این یعنی زوار می‌توانستند از تخفیف ۲۵ درصدی برخوردار شوند. به نظر تخصیص ارز دولتی از سوی بانک مرکزی، همخوانی با تدارک اجرایی نداشت. با ایجاد این کانال تخفیفی، عملا تنها بازار رسمی باید جوابگوی تقاضای زائران می‌بود و بازار غیررسمی از میدان خارج شد. اما سوال این بود که آیا بازار رسمی توان پاسخگویی به تقاضای بالایی که متعاقبا ایجاد خواهد شد را داشت؟ در آخرین اطلاعیه‌ای که بانک مرکزی درباره ارز زوار منتشر کرده، نشان می‌دهد که این بانک درصدد انتقال ذخایر دیناری خود به ایران بود تا تبدیل ریال به دینار در داخل کشور انجام شود، اما در اطلاعیه بانک مرکزی آمده است: «ذخایر دیناری بانک مرکزی که تا چند روز پیش در بانک عراقی، توسط بانک مرکزی عراق مسدود شده بود؛ بلافاصله بعد از آزاد شدن منابع، در تدارک انتقال اسکناس به داخل کشور بود که به‌دلیل مقررات بانک مرکزی عراق انتقال آن مقدور نشد.
لذا تنها راه باقی‌مانده تحویل دینار در داخل عراق بود که بانک ملی ایران مسوولیت توزیع آن را به عهده گرفت.» در نتیجه به‌دلیل همکاری نکردن بانک مرکزی عراق، توزیع ارز در داخل کشور منتفی شد. در ابتدا نیز بنا بر این بود که بانک‌های پارسیان و تعاون اسلامی نیز در توزیع ارز در عراق اقدام کنند، اما بانک پارسیان آمادگی این اقدام را نداشت و بانک تعاون اسلامی نیز نتوانست مجوز لازم را از مراجع عراقی بگیرد. در نتیجه تنها بانک ملی باید با تقاضای انبوه ارز زائران مواجه می‌شد. بانک ملی نیز دچار نوعی از غافلگیری در این زمینه شد، به گفته مسعود خاتونی، عضو هیات مدیره بانک ملی، زمانی شروع به دادن ارز در عراق شد که حدود ۱۱ درصد جمعیت زائر از مرز عبور کرده و وارد عراق شده بود؛ به همین علت هم شاهد ترافیک و صف‌های طولانی در کشور عراق برای دریافت ارز هستیم. در مرز چزابه نیز باوجوداینکه زیرساخت‌های فنی و باجه‌های تحویل ارز از سوی بانک ملی فراهم‌شده بود اما مقامات عراقی در اعطای مجوز استقرار باجه‌ها مساعدت کافی را نداشتند.
آنچه که می‌توان از اتفاقات جاری درس گرفت این است که ما برای تامین ارز همراه مسافر، حتما نیازمند این هستیم که روش ارز همراه را متنوع کنیم؛ به این معنی که به سمت استفاده از کارت‌های اعتباری پیش رویم تا چنین مشکلاتی را مسافران ایرانی تجربه نکنند. نکته بعدی اینکه هنگام اربعین، کاستی‌های احتمالی باید پیش‌تر از سوی مراجع تصمیم‌گیر پیش‌بینی شود تا مبتلا به غافلگیری نشویم؛ به نظر در این حوزه نیاز به هماهنگی بیشتر تمامی مراجع تصمیم‌گیر اعم از دولت، بانک مرکزی و سازمان حج وزیارت است.
