عراق پس از پشت سر گذاشتن مشکلات سیاسی اخیر و حضور داعش در این کشور، به بازار مهمی برای کشورهای همسایه تبدیل شد؛ در واقع پس از ضربه ای که این گروهک تکفیری به عراق وارد کرد، نیازمندی این کشور به بسیاری از اقلام اساسی افزایش یافت به گونه ای که بنابر گفته دبیرکل اتاق بازرگانی ایران و عراق 95 درصد مایحتاج این کشور از طریق واردات تامین می شود.
ایران در میان کشورهای همسایه از امتیاز و مزایای بسیاری برای برقراری مراودات تجاری با عراق برخوردار است. اشتراکات قومی، مذهبی، نزدیکی راه های مواصلاتی و از همه مهم‌تر نقش ویژه کشورمان در نابودی گروهک تکفیری داعش در عراق، همگی در زمره امتیازات مهم ما برای حضور در این کشور به حساب می آید.
با وجود این مزایای زیاد برای ما، اما هنوز خبر مهمی از حضور فعال بازرگانان ایرانی در خاک این کشور به گوش نمی رسد. شاید بتوان در این میان نارضایتی عراقی ها از کالاهای ایرانی را به عنوان یکی از دلایل این امر برشمرد بنابراین انتظار می رود تولید کننگان داخلی به منظور جلب اعتماد بیشتر،در بهبود کیفیت کالای ایرانی تلاش بیشتری کنند و از طرفی دیگر دولت با حمایت های مناسب خود، از افزایش هزینه تمام شده کالاها جلوگیری کند.
اما از طرفی دیگر همواره اخباری حاکی از اعمال تبعیض های مسئولان عراقی در برخورد باتجار ایرانی در مقایسه با تجار کشورهای دیگر به گوش می رسد به گونه ای که امروز شاهد حضور بازرگانان عربی در بازار عراق هستیم درحالی که عربستان تا چندی پیش یکی از عوامل اصلی نابودی آرامش عراق بود اما امروز با استفاده از امتیازهای اتحادیه عرب، نقش مهمی در بغداد ایفا می کند.
همچنین ترک ها یکی از رقیب های اصلی کالا های ایرانی در این بازار محسوب می شوند و به واسطه ارائه خدمات اصولی و با کیفیت توانسته اند حجم خوبی از بازار عراق را در دست بگیرد.
در این خصوص گفت و گویی با سید حمید حسینی دبیرکل اتاق بازرگانی ایران و عراق داشته ایم که به شرح زیر است:
واردات 70 میلیارد دلاری عراق فرصتی پیش روی صادرکنندگان ایرانی
* چرا با وجود کشور های نیازمند واردات بسیار همچون آفریقا، تنها به بازار عراق توجه می‌شود؟
حسینی: عراق به علت درگیری های جنگی و وجود احزاب تروریستی، تمام زیرساخت ها و امکانات خدماتی خود را از دست داده است و به همین علت عمده نیاز های خود را از دیگر کشور ها و به واسطه واردات تامین می کند. البته در سال های اخیر از نظر فرآورده های نفتی و کالا های کشاورزی با ضریب اندکی به خودکفایی رسیده اند.
عراق جمعیتی کمتر از نصف ایران دارد اما با این حال واردات 70 میلیارد دلاری آن باعث شده تا توجه بسیاری از کشور ها به این بازار هدف بزرگ جلب شود و اکنون رقابت تنگاتنگی میان کشور هایی نظیر چین، ترکیه، ایران و.. به وجود آمده است.
عراق یک بازار مصرفی محسوب می شود که دارای حُسن هایی همچون قدرت خرید خوب و همچنین نیاز دائمی است و این حُسن سبب شده تا تمایزی میان این کشور با مناطق آفریقایی که با وجود بازاری دائمی اما توانایی خرید ندارند، به وجود بیاید.
فرصت سرمایه گذاری برای بازار فنی و مهندسی در عراق
* ایران چند درصد از بازار هدف عراق را در دست گرفته است؟
حسینی: البته وضعیت نا مساعد جنگی و دفاعی این کشور باعث شده تا دولت از بودجه مناسبی برخوردار نباشد اما با این حال شهروندان این کشور از این قضیه متسثنی هستند و قدرت خرید خود را حفظ کرده اند و این موضوع موجب جلب توجه کشور های تولیدکننده دارای مزیت شده است.
ایران با وجود رقبای سرسخت توانسته 20 درصد از این بازار را از آن خود کند که 14 درصد این مقدار مربوط به صادرات غیر نفتی می شود. البته پیش بینی ها حاکی از افزایش این سهم از بازار ایران است.
در سال های گذشته توجه چندانی به صنعت هایی همچون ساخت و ساز نداشتیم اما اکنون توانسته ایم سهمی بیش از 50 درصد از ساخت و ساز های ساختمانی این کشور را در دست بگیریم.
بیشترین صادرات غیر نفتی ایران به عراق مربوط به محصولاتی از جمله مواد کنسروی، میوه و تره بار، فرآورده های کشاورزی و شوینده ها می شود.
در بعضی از اقلام هم تاکنون موفق عمل نکرده ایم که از جمله آن می توان به محصولات صنایع نساجی اشاره کرد. بازار هدف این اقلام به مقدار وسیعی در اختیار ترک هاست.
همچنین ایران باید در مورد حضور فعال خود در حوزه عرضه محصولات پزشکی، بازار فنی و مهندسی و.. تمرکز بیشتری داشته باشد.
در سال های گذشته ایران درمورد ارائه خدمات فنی و مهندسی حدود 4 میلیارد دلار صادرات داشته است اما پس از سال 2014 که حضور داعش بیش از پیش شدت گرفت، عراقی ها در حوزه تامین مالی با مشکل رو به رو شدند و به همین علت حجم این پروژه های خدماتی به مقداری حدود 1 میلیارد و 900 میلیون دلار کاهش پیدا کرد.
وضعیت نا مساعد بودجه ای دولت عراق باعث شده تا اکنون حدود 57 پروژه ناتمام فنی مهندسی میان ایران و عراق وجود داشته باشد؛ هرچند که برخی از این پروژه ها از منابع شرکت های مشارکت کننده تامین می شود.
خوشبختانه شرکت های فنی مهندسی ایرانی در حوزه بازسازی مناطق توانسته اند ارتباط خوبی را با عراقی ها برقرار کنند.
البته در سفر اخیر اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس جمهور ، مذاکره هایی با دولت عراق برای اتمام پروژه های نا تمام شده است.
ظرفیت سازی تولید40 میلیون تنی سیمان برای حضور در بازار عراق
* بیشترین آمار صادرات ایران به عراق مربوط به چه محصولی می شود؟
حسینی: از میان اقلام صادراتی ایران به عراق، سیمان بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است و با صادرات 200 میلیارد دلاری این محصول توانسته ایم تمامی مایحتاج بازار را تامین کنیم.
کشور ما برای ظرفیت سازی به منظور حضور در بازار عراق دست به سرمایه گذاری برای تولید 40 میلیون تن سیمان زده است. چراکه یک دهه اخیر به طور تقریبی 10 میلیون تن سیمان به این کشور صادرات داشتیم اما در سال گذشته تنها موفق به صادرات 3 میلیون و 230 هزار تن کیلینکر ( ماده پیش ساز سیمان) شدیم. با کاهش صادرات سیمان به این کشور، صنایع وابسته دیگر هم تحت تاثیر قرار گرفتند بنابراین تصمیم به ظرفیت سازی گرفتیم.
همچنین صادرات سیب درختی در سال گذشته به علت شرایط قرنطینه و همچنین بروکراسی های دشوار اداری، کاهش یافت در حالی که این نوع میوه یکی از بازار های اصلی صادراتی کشورمان در عراق بود.
صادرات لبنیات و مشتقات مشابه هم چندی پیش به علت افزایش تعرفه های ورودی و گمرکی تحت تاثیر قرار گرفته و تبعیض ها میان ایران و دیگر کشور ها باعث کاهش صادرات این محصول به بازار عراق شده است.
پس از اینکه عربستان بازار قطر را به علت اختلاف های به وجود آمده از دست داد به سمت بازار لبنیات عراق هجوم آورد و با استفاده از تعرفه های عربی قادر به قبضه بخشی از این بازار ایران شد.
ترک ها هم یکی از رقبای اصلی ایران محسوب می شوند که از 500 سال پیش تاکنون در بازار عراق حضور فعال دارند و این فعالیت مستمر آنها در حالی است که ایران در این برهه زمانی با چالش هایی نظیر درگیری های پیش از انقلاب، جنگ تحمیلی و.. بود؛ بنابراین سهم بیشتر ترکیه در بازار عراق جای تعجب ندارد و با افزایش کیفیت و خدمات دهی محصولات خود می توانیم بخش قابل توجهی از بازار هدف را در دست بگیریم.
انتقال خط تولید فرصت های تجاری ایران را گسترش می دهد
* تولید کالاهای ایرانی در کشور عراق چه مزیت‌هایی می‌تواند برای کشور داشته باشد؟
حسینی: تعداد واحدهای صنعتی ایران از سال 83 تاکنون حدود 2 برابر شده است و این امر می‌تواند موجب افزایش مشارکت بیشتر عراقی‌ها با ما شود.
تکمیل کالا های نیمه تکمیل صادراتی در عراق با توجه به ظرفیت های استراتژیک این کشور می تواند مزیت های بسیاری برای هر دو کشور داشته باشد و به این واسطه در ساخت کالاهای ایرانی، عراقی ها هم مشارکت داشته باشند.
با توجه به زیرساخت‌های کشور، گاهی اوقات امکان تولید و انجام برخی از فرآیندهای تولید کالا، به خوبی وجود ندارد، بنابر این می‌توانیم اموری همچون بسته‌بندی، بخشی از فرآیند های خط تولید و ... را به عراق منتقل کنیم.
انتقال تولید برخی از موارد به بازار هدف می‌تواند قیمت تمام شده کالای ایرانی را تا حد زیادی کاهش دهد و همچنین با این امر کشور از امتیازهای گمرکی بهره‌مند می‌شود.
انتقال خط تولید، علاوه بر مزیت‌های یاد شده می‌تواند فرصت تجارت با کشورهای عربی دیگر را نیز فراهم کند؛ عراق از مرز زمینی با کویت، اردن و عربستان اتصال دارد که هر یک از آنها بازار مناسبی برای کالاهای ایرانی است.
احتمال عقد قراردادی برای استفاده از تعرفه‌های ترجیحی عربی برای عراق بسیار زیاد است که ایران با کسب بازار عراق می‌تواند از این مزیت عراقی ها برای انتقال محصولات تولیدی خود در این کشور بهره‌مند شود.
ما نباید به عراق تنها به عنوان یک بازار هدف بنگریم، زیرا این کشور فرصت تجاری بسیاری را در ارتباط گیری ایران با سایر کشور ها به وجود می‌آورد.
غفلت ایرانی ها از مباحث طراحی و مشاوره
* با توجه به مزیت های بی‌شمار ایران، چرا تاکنون نتوانسته‌ایم بازار عراق را به طور کامل در دست بگیریم؟
حسینی: متأسفانه کشور در سال‌های اخیر به بازار عراق نگاهی سخت‌افزارانه داشته و در کمتر مواردی دیدگاه فرهنگی و توجه به ایجاد برنامه های نرمافزاری در بازار عراق داشته است.
وجود ایرادهای فرهنگی و زیرساخت‌های نرمافزاری باعث شده تا نتوانیم ارتباط‌های خود را به طور جدی گسترش دهیم؛ باید از عناصر فرهنگی کشور و نقاط مشترک مذهبی و سیاسی برای گسترش ارتباط‌های خود استفاده کنیم.
ایران برای حضور در بازار عراق تنها به محصولات اندکی اکتفا کرده است در حالی که کشور در زمینه ارائه خدمات فنی و مهندسی، IT و ...توانمندی های قابل توجهی دارد و از طرفی این نوع خدمات در کشور عراق خواهان بسیاری دارد؛ ایران باید ایجاد ظرفیت‌های نرمافزاری را در اولویت کارهای خود در این بازار قرار دهد تا بتواند سهم صادرات خود را به این کشور افزایش دهد.
اکنون ایران در مباحث طراحی و مشاوره حضور بسیار کمرنگی در عراق دارد و ترکیه از این غفلت بهترین استفاده‌ها را برده است در حالی که ایران بیشترین مزیت را برای طراحی ساختمانی و ارائه خدمات فنی و مهندسی دارد؛ چرا که وجود علایق مذهبی و سیاسی مشترک این دو کشور می تواند موجب اتصالات و مشارکت هرچه بهتر می‌شود و مردمان این دو کشور با سلایق یکدیگر آشنایی کامل دارند.
ایجاد مراکزی همچون بیمارستان رویان برای درمان نازایی از جمله اقداماتی است که می‌تواند سهم زیادی از بازار عراق را برای کشورمان رقم بزند، چرا که عراقی‌ها به شدت با این بیماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
برگزاری تعدادی نمایشگاه یک روزه در عراق از جمله برنامه‌های پیش‌بینی شده برای ایجاد ظرفیت سازی در این بازار است. قصد داریم با معرفی اقلام صنعتی و فرهنگی مزیت‌دار بازار هدف خود را گسترش دهیم.
تقویت راه آهن مهمترین راه حل افزایش مبادلات دو کشور
* چگونه می توانیم در بازار عراق حضور پررنگ و بلند مدتی داشته باشیم؟
حسینی: اگر بخواهیم در بازار عراق حضور بلند مدت داشته باشیم باید توسعه زیرساخت‌های هر دو کشور را در اولویت قرار دهیم. همان‌طور که اکنون ایران به صادرات برق، گاز و ... می‌پردازد باید به تقویت راه‌آهن هم توجه کند چرا که در این صورت با اتصال راه هایی همانند شلمچه به بصره ارتباط‌های مسافری، کالایی، خدماتی و ... در بازار عراق افزایش پیدا می‌کند.
راه های ارتباطی ایران و عراق از طریق اروند موجب شده در 3 ماهه اخیر بیش از 108 هزار نفر عراقی در خرمشهر و آبادان حضور چند روزه داشته باشند و به این واسطه حتی خریدهای روزمره خود را از ایران انجام دهند.
همچنین باید راه آهنی برای اتصال مرز ایلام با کرکوک فراهم شود تا این مرز نشینان بتوانند مبادلات اقتصادی و فرهنگی خوبی را با یکدیگر برقرار کند.
فاصله میان شلمچه تا بصره حدود 17 کیلومتر است که این مسیر با راه بسیار باریک و نامناسبی به یکدیگر اتصال پیدا کرده است و همین امر باعث شده تا حجم مبادلات بسیار محدود شود.
راه‌هایی که به گمرکات ختم می‌شود دارای مشکلات عدیده‌ای است و این در حالی است که 60 درصد از جمعیت عراق در 2 ساعتی مرزهای ایران زندگی می‌کنند. اگر بتوانیم مسیرهای حمل‌ونقل و ارتباطی‌مان را با عراق توسعه بدهیم، بازار هدف کشور تا حد چشمگیری افزایش پیدا می‌کند.
اکنون عراقی‌ها برای درمان و یا جاذبه‌های توریستی بسیار در ایران حضور پیدا می‌کنند که با تقویت مسیرهای رفت‌و‌‌آمدی این ارتباط افزایش بیشتری می یابد.
عده‌ای گمان می‌کنند که اکنون ایران با عراق مبادله اقتصادی بسیار دارد در حالی که نسبت به ترکیه بازاری بسیار محدودی برای کشور وجود دارد و ایران بسیار به جذب بازار عراق نیازمند است.
اکنون راه آهن خرمشهر به عراق اتصال پیدا کرده است اما آماده بهره برداری نیست و نیازمند ایجاد پلی در اروند برای انجام مراودات است که احداث این پل نیازمند سرمایه گذاری 200 میلیارد و 50 میلیون دلاری است.
نبود سرمایه کافی برای ایجاد احداث این پل باعث شده تا راه آهن خرمشهر و عراق به بهره برداری نرسد. البته یکی از نهادهای فعال در ایران اعلام کرده است اگر عراق تضمین کافی برای پشتیبانی از خدمات ایرانی بدهد حاضر به سرمایه‌گذاری برای ایجاد پل و تقویت مسیرهای مذکور است.
ایجاد راه‌آهنی در موصل و کرمانشاه هم یکی از اولویت‌‌های بازار سازی ایران است که با مجموع با این اقدامات، استراتژی کشور و چرخه‌های اقتصادی متصل به یکدیگر تا حد زیادی گسترش پیدا می‌کند.
ارتباط بین کرمانشاه و موصل می‌تواند امکان ارتباط با دریای مدیترانه و در نتیجه ارتباط ایران با کشورهای دیگر را هم بوجود بیاورد بنابر این عراق علاوه بر یک بازار هدف، نقطه‌ای جغرافیایی دارای مزیت برای ارتباط ایران و سایر کشورها هم محسوب می‌شود.
ایران با اقلیم های اصلی عراق مبادله اقتصادی دارد
* عده‌ای معتقدند عراقی‌ها اعتماد کافی به کالاهای ایرانی ندارند، آیا این موضوع صحت دارد؟
حسینی: عراق دارای چند اقلیم است و نمی‌توان آن را کشوری یکپارچه خواند و این چند اقلیمی سبب سلیقه های متفاوت آنها در ارتباط گیری با کالای ایرانی شده است.
یکی از اقلیم‌ها کردستان است که آنها خود را ایرانی می‌دانند و از دیرینه تاکنون تبادل‌های اقتصادی و فرهنگی بسیاری با یکدیگر داشته‌ایم. پس از حل اختلاف‌های گمرکی ایران و اقلیم کردستان نگران از دست رفتن بازار خود در این منطقه بودیم، اما برخلاف انتظار صادرات به این اقلیم افزایش پیدا کرد و اکنون روزانه حدود هشتصد کامیون تبادل اقلام داریم.
اقلیم بغداد هم یکی از بخش‌های عراق محسوب می‌شود و این شهر بزرگ صنعتی و به نسبت پیشرفته، دارای فرهنگ به خصوصی است که متأسفانه تاکنون نتوانسته‌ایم ارتباط موفقی با بغدادنشینان برقرار کنیم و با این اوصاف عمده فعالیت ایرانی‌ها با مرزنشین‌های بغدادی است.
اقلیم مربوط به مناطق موصل و کرکوک یکی از بخش‌های سُنی‌نشین محسوب می‌شود که علی‌رغم اعزام هیئت‌های اقتصادی ایرانی و ابراز دوستی با این اقلیم نتوانستیم بازار خوبی را در این مناطق کسب کنیم.
برای گسترش فعالیت‌های اقتصادی خود و جذب بیشتر بازار عراق قصد داریم به واسطه دیگر کشورها به جذب مناطقی که ارتباط اندکی با ما دارند، بپردازیم.
مناطقی همچون نجف و کربلا که جمعیت شیعه‌نشینی دارند با ایران ارتباط موفقی را برقرار کرده اند با اینکه ترک‌ها سال‌های زیادی در این کشور به بازارسازی پرداخته اند، اما وجود علایق و مذهب مشترک توانسته حضور ایران را در این بخش‌ها گسترش دهد.
فرهنگ مشترک میان ایران و بخش‌های بسیاری از عراق توانسته ظرفیت بالقوه چشمگیری را برای ایران بوجود بیاورد؛ بنابر این با استفاده از پتانسیل‌های موجود در جنوب و شمال عراق می‌توانیم حداقل 30 درصد صادرات خود را به این کشور افزایش دهیم.
برخی از سودجویان با مانور در بخش نرمافزاری توانسته‌اند تا یک ذهنیت منفی در مورد اجناس ایرانی به وجود بیاورند که با برنامه‌ریزی در مباحث توجیهی می‌توانیم خود را به اثبات رسانده و بازار هدف را جذب کنیم.
میزان صادرات کشور بیش از آمار های گمرکی است
* صادرات ایران به عراق اکنون چه مقدار است؟
حسینی: طبق آخرین گزارش ها، در سال گذشته حدود 6 میلیارد و 425 میلیون دلار صادرات کالا به عراق داشته‌ایم و 1 میلیارد و 200 میلیون دلار هم در بخش صادرات برق به این کشور به ثبت رسیده است.
ایران حدود 800 میلیون دلار گاز به شهرهای مختلف عراق صادر می‌کند و بخش فرآورده‌های نفتی هم در بازار عراق حضور ویژه‌ای داشته که در محاسبات گمرکی ثبت نشده است.
کالاهای ترانزیت حدود 3 میلیون تن سالانه در رفت‌وآمد است که این امر هم در آمارهای صادراتی به ثبت نمی‌رسد.
توریست‌هایی که به ایران سفر می‌کنند، درآمد چشمگیری را برای بخش‌های مختلف کسب و کار ایران به وجود می‌آورند و حدود 200 هزار نفر برای درمان به ایران سفر می‌کنند که درآمد حاصل از آن حدود 5/2 میلیون دلار برآورد شده است. آمارهای مربوط به توریست و درمان هم در آمارهای صادراتی به ثبت نمی‌رسد.
حدود 13 الی 14 میلیارد دلار آمار صادراتی ایران به عراق است که به ثبت نمی رسد و با احتساب بخش‌ها به طور تقریبی روزانه حدود 5 هزار تن کالا با ارزشی حدود 20 الی 25 میلیون دلار صادر می کنیم.
در 15 روز نخست فروردین ماه امسال حدود 395 میلیون دلار صادرات به کشور عراق داشته‌ایم و این آمار برای برهه زمانی است که ایران کمترین فعالیت در اقتصاد دارد.
