در مناطق خشک جهان از جمله خاورمیانه و ایران، آب منبع حیاتی و استراتژیک بشمار می رود و در ردیف سایر منابع استراتژیک مثل نفت قرار می گیرد.(پیشگاه هادیان، 12) بیش از کره زمین را آب فراگرفته ولی تنها 5/2 درصد کل آب های موجود، شیرین و قابل استفاده است. از طرفی تقاضا بر آب هر سال ۳/۲ درصد افزایش می یابد. اجلاس جهانی توسعه پایدار در یوهانسبورگ، معضل آب را به عنوان یکی از چالش های فرامرزی جهان مطرح کرده است. دسترسی به آب آشامیدنی سالم برای امنیت انسانی و توسعه پایدار ضروری است و هنوز ۲/۱میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و ۴/۲ میلیارد نفر از خدمات تصفیه آب محرومند و اگر در این زمینه تلاشی فوری صورت نگیرد، در سال ۲۰۲۵، چهارمیلیارد نفر دسترسی کافی به آب قابل شرب نخواهند داشت و پیش بینی می شود تعداد کشورهای کم‌آب دنیا به 48 کشور برسد که از این تعداد 24 کشور در منطقه غرب آسیا از جمله کشورمان خواهد بود به طوری که کل منطقه غرب آسیا، یک منطقه خشک شناخته خواهد شد. بنابراین امروزه، عدم دسترسی به آب شیرین، در زمره یکی از مهم ترین چالش های زیستی برای کشورها علی الخصوص در منطقه خشکِ خاورمیانه تعریف می شود.
این مسأله کاملا روشن است که رویکرد توسعه ای حکومت ها، در گرو بهره مندی از منابع آبی و افزایش میزان مصرف آن در حوزه های کشاورزی، صنعتی و ... است اما همانطور که اشاره رفت، در بسیاری از جوامع، آب به اندازه برنامه های توسعه ای کشورها وجود ندارد و تاریخ نشان داده هر گاه بنیادهای زیستی و توسعه ای که در پیوند با طبیعت قرار دارند، به اندازه کافی وجود نداشته باشد، زمینه برای بروز تنش فراهم می شود.
به طور مشخص از دهه ۱۹۸۰ بحث محیط زیست و آب به عنوان بخشی از ابعاد مهم آن، به عنوان یکی از ابعاد امنیت ملی مطرح گردید و به دلیل آنکه محیط زیست در قالب دو مسأله تهدیدات زیست محیطی و تخریب محیط زیست، زمینه کشمکش بین کشورها و حتی واحدهای فرو ملی را فراهم می کرد و به نوعی ثبات و امنیت جوامع را به خطر می انداخت، این توانایی را داشت که در قالب یکی از مسایل مهم امنیت ملی کشورها مورد توجه قرار بگیرد. (دکتر مراد کاویانی راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه خوارزمی، سایت ترازنیوز)
همانطور که اشاره ای به وضعیت آبی غرب آسیا گردید قرار گرفتن بخش عمده این منطقه بر روی کمربند خشک دنیا، چالش های فراوانی را برای این منطقه می تواند در پی داشته باشد. علاوه بر آن یکی از اساسی ترین و پیچیده ترین مسائلی که کشورهای این منطقه در حوزه آب با آن رو به رو هستند، آب ها و حوضه های آبریز مشترک بین آنان است که باید به این مشکل، عدم وجود قوانین و پروتکل های بین المللی از یک سو و از سوی دیگر عدم پای بندی به قوانین دو یا چند جانبه بین کشورهای این منطقه نیز اضافه کرد. حوضه های آبریز آمودریا (جیحون) و سیردریا (سیحون) در آسیای مرکزی از نظر برخی محققان به عنوان پرتنش ترین حوزه های آبریز در جهان شناخته می شود که کشورهای تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان را شامل می شود. حوضه آبریز دجله و فرات و درگیری کشورهایی چون عراق، ترکیه و سوریه در آن و حوضه آبریز شرق ایران که تنش بین ایران و افغانستان را باعث شده از دیگر حوضه های پرتنش در این منطقه است. حوضه های فوق و حوزه های آبریز نیل و اردن نیز به عنوان پرتنش ترین حوضه های بین المللی شناخته شوند که همه آنها در منطقه خشکِ غرب آسیا واقع شده اند. کشورمان ایران نیز که 15 کشور در همسایگی خود دارد، با تمامی آنها دارای آب های مشترک بوده و تنش های متعددی با آن کشورها از گذشته تاکنون داشته است. جدای از رقابت‌ها و منازعات منطقه ای و ملی که در مورد آب وجود دارد، در سطح بین المللی نیز به علت قرار گرفتن 50 تا 65 درصد مساحت هریک از قاره ها در حوضه های آبریز مشترک بین دو یا چند کشور ، منازعات و رقابت های بین المللی در مورد آب، بسیار قابل توجه است. بنابراین کمبود آب و وجود آب های مشترک بین کشورها و سازه‌های وابسته به آنها همواره در معرض خطر تهدیدات سیاسی و نظامی قرار گرفته و در تعیین سرنوشت نهایی مناقشات، نقش اساسی دارد. به عنوان نمونه، با نگاهی به تاریخ می توان ملاحظه کرد که (بنا به گفته جغرافی دان آمریکایی آرون ولف (Aaron Wolf) ) اولین منازعه آبی در جهان به 4500 سال قبل بین دو کشورِ منطقه غرب آسیا (در عراق کنونی (Mesopotamien)) به وقوع پیوسته و در ابتدای انقلاب اسلامی ایران، جنگ بزرگ منطقه بین ایران و عراق نیز با اعتراض به قرارداد آبی اروندرود بین دو کشور (قرارداد 1975 الجزایر) توسط صدام حسین شروع شد.
لذا تأمین امنیت آبی به عنوان یک پیش نیاز الزامی امنیت غذایی و امنیت ملی به یکی از اصول شناخته شده در مباحث استراتژیک هر کشور تبدیل شده و ارتباط مستقیمی با امنیت و صلح دارد. از این رو هر گونه اقدام، طرح و برنامه ریزی در زمینه تأمین آب و امنیت آبی در کشورها با در نظر گرفتن تمام جوانب اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی آن و تأثیراتش در منطقه صورت می پذیرد و همکاری ها و مبادلات آبی بین کشورها نمادی از همکاری های بین دولت ها و بیانگر پتانسیل بالقوه منابع آبی است.
آب، نماد مشارکت و صلح
برخی اندیشمندان معتقدند آب بیش از آن که مظهر جنگ و تضاد باشد می تواند به نماد مشارکت، همکاری و صلح بین دولت ها و ملت ها تبدیل گردد. لذا نقش «دیپلماسی» در حل و فصل معضلات در حوضه های آبریز مشترک و دسترسی همگانی به آب های مورد نیاز یکی از اساسی ترین راه حل ها می باشد. به عبارت دیگر، دیپلماسی شاه بیت مهم در زمینه تبدیل تنش و جنگ آبی به همکاری و صلح بین دولت ها و ملت هاست. همکاری هایی که باید با مطالعه و در نظر گرفتن تمامی جوانب دیپلماسی آب منطقه ای و بویژه وضعیت کشورهای همکاری کننده در حوضه های آبریز بین المللی صورت پذیرد.
به همین منظور امروزه علم «هیدروپلیتیک»، ناظر بر تنش های آبی قرار گرفته و آن را مورد مطالعه قرار می دهد و به نوعی مباحثی را که در پیوند با همزیستی و تعامل با کشورها بر سر منابع آب مشترک است را مورد توجه قرار می دهد و این توانایی را دارد که بتواند در تولید ادبیاتی به کار رود که به همزیستی کشورها کمک نماید.
با عنایت به هزینه های بسیار بالای جنگ و اهمیت صلح در دنیای کنونی، دستگاه دیپلماسی کشورمان می تواند با برنامه ریزی دقیق و توجه به اهداف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین با استفاده از قوانین حقوق بین الملل و دیپلماسی فعال به دنبال نظام مند نمودن بهره برداری از آب های مشترک، تدوین اصول و قواعدی برای بهره مندی مناسب از آب های مرزی و جلوگیری از آلودگی و محافظت از آن به عنوان بخشی از محیط زیست منطقه ای، همکاری ویژه با کشورهای درگیر داشته و بازیگری فعال ایفا نماید تا بتواند نماد «صلح و دوستی» در منطقه خشکِ خاورمیانه باشد.
نویسنده: مسلم حیدری، دانشجوی ارشد روابط بین الملل
