مسعود کرباسیان، معاون بهزاد نبوی در وزارت صنایع سنگین دولت موسوی بود و پس از آن در وزارت بازرگانی دولت هاشمی‌رفسنجانی با وهاجی و آل اسحاق به‌عنوان معاونت بازرگانی خارجی همکاری داشت.
در ابتدای وزارت نفت زنگنه در دولت خاتمی، معاون او شد. به همین خاطر می‌توان ردپای او را در تاسیس پتروپارس هم دید. اما پس از مدتی به وزارت بازرگانی برگشت تا معاونت داخلی شریعتمداری را برعهده بگیرد. در دولت دوم خاتمی او به گمرک رفت و اداره این سازمان طویل را در دست گرفت.
بعد از روی کار آمدن دولت‌های نهم و دهم طی هشت سال معاون شهردار تهران، رئیس سازمان سرمایه‌گذاری و مشاور رئیس اتاق بازرگانی تهران بود. کرباسیان از سال 92 تاکنون نیز معاون وزیر اقتصاد و رئیس گمرک است. او دکتری مدیریت بازرگانیاش را از دانشگاه پیسلی اسکاتلند در سال 82 اخذ کرده است.
مسعود کرباسیان، اخیرا گفت: «اگر بگویید کرباسیان متخصص اقتصاد کلان نیست، درست گفته‌اید اما اگر بگویید اقتصاد نمی‌فهمد حتما ارزیابی درستی از او نداشته‌اید!» و این البته شاید اذعانی آشکار بود به اینکه نقطه اتکای او بیش از اقتصاد، مدیریت بازرگانی است.
برای اینکه بیشتر با این وزیر پیشنهادی وزارت امور اقتصادی و دارایی حسن روحانی برای کابینه دولت دوازدهم آشنا شوید، عملکرد وی را در گمرک جمهوری اسلامی از سال 92 تاکنون از منظر موافقان و منتقدانش جویا شدیم که در ادامه از نظر می‌گذرد.
نگاه موافقان به عملکرد مسعود کرباسیان
موافقان کرباسیان معتقدند او در دوره ریاست مجدد خود بر گمرک، کارنامه درخشانی بر جا گذاشت به‌گونه‌ای که یکی از مهم‌ترین و موفق‌ترین اقدامات وزارت امور اقتصادی و دارایی در دولت یازدهم راه‌اندازی سامانه جامع گمرکی و مکانیزه کردن امور تجارت فرامرزی بود که توسط گمرک صورت گرفت. با رونمایی از این سامانه در سال 93، 12 خدمت گمرکی به صورت الکترونیکی ارائه شد و در واقع، با راه‌اندازی این سامانه، کلیه پروانه‌های گمرکی و اسناد صادر شده از سوی گمرک از کاغذی به الکترونیکی تغییر شکل داد. به عبارت دقیق‌تر، دیگر نیازی به حضور صاحبان کالا در گمرک نیست و ارتباط بین ارباب‌رجوع و کارشناسان گمرکی صرفا از طریق سامانه برقرار می‌شود و همین امر کاهش احتمال تبانی و فساد و افزایش سلامت اداری را به دنبال دارد. دوراظهاری واردات و صادرات، ثبت سفارش واردات و صادرات کالا در هر لحظه از شبانه‌روز و دریافت برخط قبض انبار و مدیریت آن، برخی از ویژگی‌های سامانه جامع گمرکی هستند. موافقان کرباسیان معتقدند با اتصال آنلاین کارت‌های بازرگانی به سازمان امور مالیاتی، اجرایی کردن پروژه در خروج هوشمند، انعقاد تفاهمنامه و موافقتنامه‌های گمرکی با کشورهای مختلف به‌منظور گرفتن اطلاعات گمرکی و تجاری در دوره مدیریت او، تمامی صادرات و واردات کالا زیر نظر سازمان گمرک قرار گرفته است.
محمدعلی پورمختار، عضو کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس دهم و رئیس کمیسیون اصل 90 مجلس نهم پس از بازدید از سامانه جامع گمرکی و پنجره واحد تجارت فرامرزی گفته بود: «اقتضای شرایط فرهنگی و اقتصادی و گذشته نابسامان این بوده که چنین سامانه‌ای طراحی بشود. این سامانه نمونه عینی ارتقای سلامت و سالمسازی فضای اداری و مبارزه با فساد تلقی می‌شود که گمرک در این زمینه پیشگام و پیشقدم است.»
علی سرزعیم، اقتصاددان از موافقان کرباسیان می‌گوید: «ویژگی دوم که از دید من با توجه به این وضعیت فشل کابینه بسیار مهم و امیدوار‌کننده است این است که ایشان (کرباسیان) در عمل نشان داده‌اند که هم اهل تحول هستند و تحول را با واگذار کردن امور به جوانان دنبال می‌کنند. من یک نوبت به بازدید از گمرک رفتم. همان‌طور که همه می‌دانید گمرک از جمله مراکزی بوده که فساد در آن شدید بود و عقب‌ماندگی در آن بیداد می‌کرد. ایشان تیمی از افراد بسیار جوان در دانشگاه تهران را مجال دادند و آنها اقدامات بسیار خوبی در عرصه گمرک صورت دادند و گمرک اگرچه هنوز به مرحله کاملا مطلوب نرسیده ولی انصافا تحول فوق‌العاده‌ای یافته است. این تحول در شرایطی رخ داد که بقیه سازمان‌های اداری کشور به بهانه تحریم تغییر و تحول را بایگانی کردند و راضی به وضع موجود شدند. کرباسیان به خوبی فهمید که موفقیتش در گرو حمایت و مجال دادن به جوانان خلاقی است که مدیران فعلی جمهوری اسلامی مجالی به آنها نمی‌دهند. اگر این روحیه در سطح وزارت نیز حفظ شود امید خواهیم داشت که از سرمایه‌های عظیم علمی که در سال‌های گذشته جمع شده، در وزارت اقتصاد استفاده شود و این وزارتخانه الگویی از تحول را دنبال کند. از خدا پنهان نیست از شما چه پنهان که من نسبت به تحول در دیگر وزارتخانه‌ها امیدی ندارم و امیدوارم این تنها بارقه امید خاموش نشود.»
طهماسب مظاهری، وزیر اقتصاد دولت اصلاحات هم درخصوص کرباسیان می‌گوید: «او (کرباسیان) در هر دو دولت خاتمی و روحانی که مسئول سازمان گمرک بوده، گمرکی را که تحویل داده بسیار بهتر از گمرکی بود که تحویل گرفت. به‌طوری که همین گمرکی که چهار سال پیش در زمان دولت روحانی تحویل گرفت، وضعیت بهتری دارد. سیستم الکترونیک آن هر چند که هنوز جای بهبود دارد، راه‌اندازی شده که موفقیت شایان توجهی است.»
احمد توکلی، نماینده ادوار مجلس شورای اسلامی هم در حمایت از کرباسیان می‌گوید: « او در مبارزه با فساد در گمرک عملکرد مطلوبی داشته و با راه‌اندازی سامانه گمرک به‌وسیله تیمی از جوانان انقلابی توانسته تا حدودی سالمسازی گمرک ایران را عملیاتی کند. اگر کرباسیان به وزارت اقتصاد راه یابد این تیم فنی می‌تواند طرح‌های خود را در سازمان مالیاتی و بانک‌ها نیز پیاده کنند. از سوی دیگر ضعف اقتصاددان نبودن کرباسیان با استفاده از به‌کارگیری این جوانان فاضل برطرف می‌شود.»
رحیم زارع، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی هم درخصوص برنامه‌های وزیر پیشنهادی وزارت امور اقتصادی و دارایی گفت: «با توجه به طرح و برنامه‌ای که کرباسیان دارد، عملکردش قابل دفاع است. وزیر پیشنهادی اقتصاد از تجربه خوبی برخوردار است و در شرایط فعلی هم کشور نیازمند مدیر است. در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته هم به دنبال افرادی که مدیر هستند می‌روند و آنها را در راس وزارتخانه‌هایشان قرار می‌دهند. فکر می‌کنم وزیر پیشنهادی اقتصاد از تجربه کاری و علمی خوبی برخوردار است و با توجه به رویکرد تعاملی که دارد، ان‌شاءا... تجربه‌اش را در اجرای برنامه ششم توسعه و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی برای عملیاتی کردن به کار خواهد گرفت.»
رسول خضری، نماینده مردم سردشت و پیرانشهر در مجلس هم گفت: «معرفی کرباسیان به‌عنوان وزیر پیشنهادی اقتصاد، در حوزه اقتصاد گامی رو به جلو بوده است. وزیر پیشنهادی امور اقتصادی و دارایی بسیار فرد با تجربه‌ای است که بازار دنیا، تجارت و سرمایه‌گذاری خارجی را به خوبی می‌شناسد و فردی فرهیخته است که انتخاب وی در حوزه اقتصاد گامی رو به جلو بوده است.»
غلامرضا تاجگردون، رئیس کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس هم با بیان اینکه کرباسیان وزیر پیشنهادی اقتصاد از مدیران باسابقه است، گفت: «وی در بخش‌های مختلفی فعالیت داشته و در این بخش‌ها تقریبا موفق بوده اما اینکه آیا می‌تواند وزارت اقتصاد را مدیریت کند جای سوال دارد و باید فشار بسیار زیادی را تحمل کند. مجلس باید با او تعامل کند که با چه تیمی می‌خواهد اقتصاد را مدیریت کند. البته کرباسیان فی‌الذاته برتری نسبی نسبت به طیب‌نیا ندارد اما نفوذ بالایی در بدنه مدیریتی کشور دارد که می‌تواند تیم خوبی را تعریف کند و اگر به او اجازه داده شود که تیمش را خوب اداره کند و خودش تصمیم بگیرد می‌تواند موفق عمل کند.»
نگاه منتقدان به عملکرد مسعود کرباسیان
فساد در گمرک
طی سال‌های گذشته مفاسد و پرونده‌های زیادی از فساد در گمرکات مطرح شده است. منتقدان به عملکرد وزیر پیشنهادی اقتصاد معتقدند دلیل اصلی این فسادها، نبود نظارت و شفافیت کامل روی گمرکات است که مسبب آن هم عدم پیوستن گمرک به سامانه جامع تجارت و نظارت حداکثری روی تجارت بوده است. منتقدان به دستگیری هفت کارمند گمرک بوشهر، بازداشت چند تن از کارمندان و یکی از مسئولان گمرک شهید رجایی استان هرمزگان در موضوع کشف 210 کانتینر قاچاق، بازداشت ۱۰ کارمند گمرک پرویز خان، احضار 22 نفر از کارکنان گمرک و بنادر و بازداشت ۶ متهم در بندرعباس و... اشاره می‌کنند که نشان از حیاط خلوت شدن گمرکات برای فساد دارد.
محمود شکری، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی در انتقاد از عملکرد گمرک در مبارزه با قاچاق و وجود فساد سیستمی در آن می‌گوید: «وقتی کانتینرهای کالای قاچاق مجددا در تهران توزیع می‌شود یا از مبادی قانونی می‌آید به این معنی است که وارد‌کنندگان کالای قاچاق، پشتوانه داخلی دارند. آیا فساد سیستمی در این خصوص وجود دارد؟ یا ستاد نیروی کافی برای اعمال بازرسی‌های موجود را ندارد؟ آقای کرباسیان باید این سوال را پاسخ دهد که آیا واقعا نیرو ندارد؟ و اینکه قرار بود کنترل کالاهای ورودی از دخالت انسان‌ها خارج شود، چه شد؟»
عدم تجهیز گمرکات به دستگاه‌های ایکس‌ری کامیونی
منتقدان مسعود کرباسیان معتقدند در حالی که برای مقابله با قاچاق کالا در کنار کدکالا، استفاده از تجهیزات نوین مانند ایکس‌ری‌ها بیش از یک دهه است در سراسر دنیا به صورت جدی پیگیری می‌شود، اما در زمان مدیریت وی بر گمرک در استفاده از این دستگاه‌ها غفلت شده است تا جایی که رهبر معظم انقلاب در بیانات ابتدای سال 96 (که مهم‌ترین مسائل سال را بیان می‌کنند)، مجبور به تذکر علنی درخصوص اقدامات جزیی و ناکافی گمرکات به تجهیز دستگاه‌های ایکس‌ری شدند و فرمودند:
«من به رئیس‌جمهور محترم همین را گفتم و تذکر دادم که آن کسانی که صاحب‌نظر و مطلعند، گفتند که ما می‌توانیم وسایلی بیاوریم که همین کانتینر را بدون اینکه احتیاج به توقف داشته باشد، در حال عبور بازدید کند؛ خب این ابزار را به وجود بیاورند؛ اگر لازم است بخرند یا وارد کنند یا تولید کنند. ما می‌توانیم جلوی قاچاق را بگیریم.»
منتقدان می‌گویند در کشور 70 منطقه گمرکی وجود دارد که عمدتا در زمان کرباسیان ایجاد شده و این تعداد ایجاد گمرک فسادزا بوده است. از سوی دیگر با توجه به وجود 70 گمرک در سراسر کشور، تاکنون تنها هفت دستگاه ایکس‌ری فعال بوده است. در ابتدای امسال هم از ایکس‌ری‌های تولید داخل کامیونی و خودرویی رونمایی شد که در خبرها تعاملی از سوی گمرک برای خرید آنها دیده نشد.
محمد دهقان، نماینده مردم طرقبه درخصوص عدم اهتمام گمرک به خرید ایکس‌ری می‌گوید: «۸۰ درصد کالای قاچاق از گمرکات و مبادی رسمی وارد می‌شود. قانون گفته باید این امر را کنترل کنید. اگر امکانات فنی لازم را در سه سال گذشته فراهم می‌کردید، جلوی فساد گرفته می‌شد. آیا واقعا دولت پول ندارد چند ایکس‌ری خریداری کند؟»
جواد کریمی‌قدوسی، نماینده مجلس نیز در این خصوص می‌گوید: «سوال این است که چرا در گمرکات دستگاه ایکس‌ری نصب نمی‌شود و مسئولان به دنبال سفارش ساخت یا خرید آن نمی‌روند؟ توجیه آقایان این است که این دستگاه‌ها گران است. این در حالی است که همین دستگاه‌ها را می‌توان در داخل هم تولید کرد. با نصب این دستگاه‌ها در گمرکات می‌توان جلوی قاچاق را گرفت اما متاسفانه اراده‌ای برای مقابله با قاچاق در بین مسئولان مشاهده نمی‌شود.»
حذف کد شبنم
منتقدان عملکرد کرباسیان، وی را عامل اصلی حذف کد شبنم می‌دانند و به صحبت‌های وی در روز شنبه 21 مرداد 96 در نشست هم‌اندیشی هیات‌رئیسه، روسای اتاق‌های سراسر کشور و روسای کمیسیون‌های اتاق ایران با وزرای پیشنهادی اقتصاد و صمت در دولت دوازدهم استناد می‌کنند که در آن نشست اعلام کرد: «روز اول حضور در گمرک خدمت مهندس نعمت‌زاده رفتم و وی هم کد شبنم را حذف کرد و چهار سال هم دعواها را تحمل کرد.»
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان اقتصادی یکی از راه‌های مهم جلوگیری از قاچاق کالا، شناسه‌دارکردن کالا، رهگیری آن و سیستمی کردن مدیریت اقتصادی کشور است. سامانه کد شبنم نیز امکان اصلاح به اضافه شدن سامانه پیامکی را داشت و این حذف بر خلاف قانون مصوب مجلس شورای اسلامی بوده است.
محمد دهقان، نماینده مجلس شورای اسلامی درخصوص طرح شبنم می‌گوید: « انبارها در حال پر شدن از کالای قاچاق است که باید آن را امحا کنید چرا این کالاها را آتش نمی‌زنید و در این باره مماشات می‌کنید؟ وزیر صنعت هم در این زمینه کوتاهی کرده است. وی طرح شبنم را تعطیل کرد و هیچ جایگزینی برای آن نیاورد که اگر این طرح اجرا و نواقص آن برطرف می‌شد، فساد و قاچاق کالا تا حد زیادی کنترل می‌شد. متاسفانه دولت در تدوین آیین‌نامه‌ها و اجرای این قانون کوتاهی کرده است.»
موازیکاری و دخالت در سامانه‌های جامع تجارت، جامع انبارها، ثامن و تعیین ثبت منشا ارز
منتقدان عملکرد کرباسیان معتقدند گمرک اقدامات موازی و دخالت در امور سازمان‌ها داشته که بارها صدای اعتراض ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مسئولان سایر سازمان‌ها و تولیدکننده‌ها را درآورده است چراکه مطابق قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز وظیفه تقاطع‌گیری و ارتباط سازمان‌ها با یکدیگر به عهده وزارت صمت و سامانه جامع تجارت گذاشته شده است ولی با وجود پیوستن اکثر سازمان‌ها به این سامانه مهم و حیاتی، گمرک برخلاف قانون به این سامانه متصل نشده و پنجره واحد گمرکی را مطرح کرده است.
سامانه جامع تجارت جهت سهولت امور بازرگانی و تجارت و مدیریت زنجیره توزیع در کشور ایجاد شد تا با یک کار پیشگیری هوشمندانه علاوه‌بر مدیریت تجاری کشور از قاچاق پیشگیری کند ولی با عدم اتصال گمرک به این سامانه، زنجیره مبارزه با قاچاق کالا و ارز ناقص و به نوعی خنثی شده است.
حمیدرضا دهقانی‌نیا، مدیرکل فناوری اطلاعات ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در انتقاد به این عملکرد گمرک می‌گوید: «حمل کالا در خارج از کشور و تامین ارز ازسوی بازرگان بخشی از فرآیند واردات کالاست که گمرک بر آن نظارتی ندارد و براساس قانون بازرگان باید با سامانه جامع تجارت کار کند. قانون به صراحت می‌گوید در لجستیک و حمل کالا و همچنین تامین ارز، گمرک هیچ نقشی ندارد، اگرچه گمرک در این زمینه پیشگام بوده اما اینها جزء وظایف سامانه جامع تجارت است و دستگاه‌های فعال در این زمینه باید از طریق سامانه جامع تجارت با یکدیگر تبادل کالا و اطلاعات داشته باشند.» در کنار موازیکاری گمرک درخصوص سامانه جامع تجارت و دخالت در امور سازمان‌ها موارد دیگری هم از سوی منتقدان مطرح شده که یکی از آنها ایجاد سامانه موازی با سامانه جامع انبارها بود.
در قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، ایجاد سامانه جامع انبارها جهت رصد و موجودی انبارها و مدیریت زنجیره تامین و توزیع کالا به عهده وزارت صنعت نهاده شده است که گمرک در اقدامی عجیب و هزینه‌ساز اقدام به موازیکاری کرد که این امر بارها سبب اعتراض مسئولان و انباردارها شد که به راحتی سامانه انبارهای گمرک قابل دورزدن توسط قاچاقچی‌ها شد. البته این موازیکاری از پاییز 95 تا چند روز گذشته ادامه داشت که طبق اعلام اخیر سخنگوی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز، گمرک به عدم موازیکاری تن داده است.
مهدی کشاورز، رئیس اتحادیه انبارداران در انتقاد به این عملکرد گمرک گفت: «الان تخلفاتی در بخش صدور کد صورت می‌گیرد به این صورت که تاجر کد را از ما می‌گیرد اما مثلا از ۱۰ کامیون حامل کالا، ۹ کامیون به مقصد دیگری می‌رود. بارها به گمرک اعلام کردیم که تلفن راننده را به ما بدهید. ما می‌توانیم راننده را کنترل کنیم تا جای دیگری نرود؛ اما متاسفانه تاکنون گمرک با ما همکاری نداشته است بنابراین این طرح معضلاتی دارد که اجرا را با مشکل مواجه می‌کند.
البته اجرای این سیستم برای مبارزه با قاچاق کالا بسیار خوب است اما اگر این سامانه در اختیار وزارت صنعت، معدن و تجارت باشد، کار را برای ما راحت‌تر می‌کند. مسئولیت کالاها هم با وزارت صنعت است و گمرک تنها وظیفه ترخیص کالا را دارد و خارج از این حوزه، به این سازمان ارتباطی ندارد که در آن مداخله می‌کند.» همچنین منتقدان معتقدند گمرک سامانه‌ای موازی با سامانه ثامن ایجاد کرد که پس از تذکرات فراوان شرکت‌های نفتی و پتروشیمی، مسئولان و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز اقدام به اصلاح رفتار خود کرد. سامانه ثامن، سامانه‌ای است که براساس قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، سازمان امور مالیاتی با همکاری ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در سال ۹۴ راه‌اندازی کرد و مخصوص معاملات نفتی شرکت‌های نفتی و پتروشیمی است. در این سامانه تمام شرکت‌های پتروشیمی، پالایشگاه‌ها و سازمان‌هایی که فعالیت اقتصادی نفتی انجام می‌دهند مکلف شدند تا تمام معاملات و تولیدات خود را در این سامانه وارد کنند تا هم به امور مالیاتی آنها رسیدگی شود و هم در بانک اطلاعاتی جامع ثبت شود.
قاسم خورشیدی، سخنگوی ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، راه‌اندازی سامانه ثامن و دریافت اسناد منشا صادرات فرآورده‌های نفت به صورت مجزا توسط گمرک را بی‌معنا دانسته و گفته بود: «به نظر ما آیین‌نامه اجرایی مواد 5 و 6 قانون قاچاق و قانون مالیات حرف آخر را می‌زند و قاعدتا سامانه ثامن اجرا شده و گمرک نیز الزام به اجرای آن دارد و مسئولان گمرک نیز نباید اسناد منشا صادراتی به جز سامانه ثامن را بپذیرند.»
عدم تخصص و کارایی
بعضی از منتقدان سوابق کرباسیان را مناسب وزارت اقتصاد نمی‌دانند و معتقدند وی توانایی لازم برای کسب کرسی این وزارتخانه را ندارد.
ازجمله این منتقدان غلامعلی جعفرزاده‌ایمن‌آبادی است. وی درباره وزیر پیشنهادی اقتصاد گفت: «بنده مخالف تصدی پست وزارت اقتصاد با کرباسیان هستم. زیرا حوزه اقتصاد مشکل اصلی ماست و اگر ایشان در گمرک و بنادر موفق بود دلیلی براین نیست که بتواند در اقتصاد موفق شود، قیاس طیب‌نیا با کرباسیان ظلم به طیب‌نیاست و بنده فکر می‌کنم کرباسیان نمی‌تواند در حوزه اقتصاد موفق شود. اینجانب به‌عنوان یک عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس برنامه‌های کرباسیان برای وزارت امور اقتصادی و دارایی را دیدم و خواندم ولی چیزی سر درنیاوردم.
وی هیچ برنامه‌ای برای ساماندهی امور بانک‌ها، تسهیلات، رفع مشکلات موسسات مالی و اعتباری، پرداخت مطالبات سپرده‌گذاران، نقدینگی موجود در کشور و ساماندهی مشکلات نظام پولی و بانکی ندارد. کرباسیان در مورد نقدینگی، برای ساماندهی این نظام درهم ریخته پولی و بانکی و تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی هیچ برنامه‌ای ارائه نداد. همچنین مناطق آزاد یکی از زیرمجموعه‌های وزارت اقتصاد است که این وزیر پیشنهادی برنامه‌ای برای ساماندهی مشکلات این مناطق ندارد.»
عبدا...رضیان، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس هم در انتقاد از عملکرد کرباسیان می‌گوید: «وی در گمرک متوسط عمل کرده نه قوی. وزارت اقتصاد یک وزارتخانه مهم و کلیدی است. بانک‌ها، بیمه‌ها، گمرکات، موسسات مالی- اعتباری، نظام پولی کشور، خصوصی‌سازی و اصل 44 قانون اساسی و... از زیرمجموعه‌های این وزارتخانه است که باید شخصی در راس آن قرار گیرد تا بر همه این مسائل مسلط باشد و برنامه خوب و مدونی ارائه کند.»
