سال گذشته در کشاکش مناقشه میان مخالفان و موافقان «رهاسازی و کشت تجاری محصولات تراژن»، پس از 16 سال از نامه‌ای مربوط به سال 1378 به تقریر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه، رونمایی کرد. وی در آن سال در رأس هیئتی تخصصی در یک اجلاسیه بین‌المللی با موضوع محصولات تراژنه ــ که در آن زمان محصولاتی نوپا و ناشناخته به شمار می‌رفت ــ شرکت کرده بود. ظریف در بازگشت خطاب به سیدمحمدعلی ابطحی، مسئول دفتر رئیس‌جمهور وقت، مطالبی نوشت که جای تأمل داشت.
وی در این نامه هشدار داد ایران واردکننده عمده محصولات کشاورزی تراژنه است که می‌تواند طی زمان برای نسل آینده و نیز زیست‌بوم کشور پیامدهای سوء سلامتی و زیست‌محیطی به همراه داشته باشد. وی تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران یکی از واردکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی و غلات از کشورهای تولیدکننده ــ نظیر استرالیا، کانادا، اتحادیه اروپا، آرژانتین، اروگوئه و ... که از روش اصلاح ژنتیک برای تولید محصول بیشتر و برتر استفاده می‌کنند ــ می‌باشد. بدین دلیل نسل آینده کشور و نیز محیط و تنوع زیستی می‌تواند به‌راحتی تحت تأثیر عوارض احتمالی این نوع محصولات قرار گیرد.»
ظریف در این نامه نسبت به عوارض احتمالی استفاده از محصولات تراژنه هشدار داد و نوشت: «این نوع محصولات اولاً قادرند به‌مجرد ورود به سیستمِ محیط‌زیست بومیِ کشورها، بر تمامی اقلام مشابه غلبه یافته، به‌تدریج آنان را نابود سازند. اتفاقی که برای برخی از محصولات کشاورزی بومی در دنیا و حتی در کشور خودمان بصورت محدودتر رخ داده است. ثانیاً قادرند تأثیرات منفی ناشناخته و بلندمدتی را بر نسل و نژاد و تواناییها و سلامت انسان بگذارند.»
وی ادامه داد: «این در حالی است که (اگر) محصولات ترانس‌ژنتیک به‌صورت معمول مورد بهره‌برداری قرار بگیرند این امکان وجود خواهد داشت که حتی به‌صورت سلاح مورد بهره‌برداری قرار گرفته و یا با استفاده از ژنهای خاصی حالات جسمی، روانی انسانها را تغییر داده و محیط‌زیست را به نابودی بکشاند.»
ظریف در این نامه هشدار داد ایران واردکننده عمده محصولات کشاورزی تراژنه است که می‌تواند طی زمان برای نسل آینده و نیز زیست‌بوم کشور پیامدهای سوء سلامتی و زیست‌محیطی به همراه داشته باشد.
وزیر امور خارجه کشورمان در ادامه نامه از واژگانی استفاده کرد که هر خواننده‌ای را نسبت به مصرف این محصولات حساس می‌کند. وی هشدار داد: «فرضاً با نصب ژن عقیمی بر روی گندم، تولیدکنندگان آن قادرند نسلی از یک کشور را عقیم ساخته یا با پیوند ژنتیک ژنهای مولد اخلاق پست - نظیر درنده‌خویی کوسه‌ها یا صفات رذیله خوکها بر محصولات کشاورزی – می‌توانند آن را به گروهی از انسانهای کشور هدف خود منتقل سازند.»
اکنون بعد از گذشت قریب 18 سال از نگارش این نامه، ابعاد متنوعی از اثرات این محصولات روشن شده و مشخص شده است که گرچه بخشی از نگاشته‌های ظریف در این نامه پس از دو دهه ممکن نشده و دقیق نیست، اما روح حاکم بر این نامه، که نسبت به بررسی دقیق مواد غذایی ــ خصوصاً اقلام وارداتی ــ هشدار می‌داد، کاملاً بجا و درست بود؛ گو اینکه پس از گذشت قریب به دو دهه از این هشدار و کم‌کاری نهادهای مسئول در این مورد، تجهیز شناساگرهای این محصولات، به‌تازگی در دستور کار این نهادها قرار گرفته است.
پس از انتشار این نامه در سال 94 فضای رسانه‌ای و سیاسی کشور صحت و سقم ادعاهای طرح شده و نیز اصالت نامه را محل تردید دانستند، اما نهایتاً انتشار نامه مورخ 13 دیماه 95 به حرف و حدیثها در این خصوص پایان داد.
محمدجواد ظریف در این نامه که خطاب به معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور نوشته شده، ضمن تأیید اصالت وجود نامه سال 78، تصریح کرد: «نگرانیهای موجود بین دو گروه از محققان کشور در حوزه زیست‌فناوری پیرامون محصولات تراریخت را درک و بر لزوم توجه توأمان به دستاوردهای زیست‌فناورانه کشور و در عین حال حفاظت از محیط‌زیست و سلامت عمومی تأکید می‌نماید.»
وی در ادامه بر «پایبندی ملی به توافقات بین‌المللی در این حوزه از جمله پروتکل ایمنی‌زیستی» تأکید کرد و «گزارش شانزده سال قبل اجلاس بین‌المللی ایمنی‌زیستی» را حاصل «انعکاس جنبه‌های مختلف مباحث گروه‌بندیهای سیاسی (اعم از موافقان و مخالفان محصولات تراریخت) حاضر در اجلاس» اعلام کرد.
نکته قابل توجه اینکه علی‌رغم خواسته‌های تاجران تراریخت، دکتر ظریف با آزادگی و کیاست، هرگز از بیان فنی وجود خطرات احتمالی محصولات دستکاری ژنتیک (تراریخت) عدول نکرد و بر تأمین سلامت مردم و محیط زیست اصرار داشته است.
* متن و تصویر کامل دو نامه ذیلاً می‌آید
* متن کامل نامه سال 1378
"جناب آقای ابطحی رئیس محترم دفتر ریاست جمهوری
احتراماً به اطلاع می‌رساند پروتکل ایمنی‌زیستی پس از هشت دور مذاکرات فشرده و سخت طی شش سال گذشته سرانجام در مونترال کانادا به تصویب رسید.
شکست اجلاس وزرای بازرگانی سازمان تجارت جهانی (WTO) در سیاتل و خصوصاً عدم‌توافق اروپا و آمریکا در مورد محصولات کشاورزی باعث ایجاد شرایط مناسبتر مذاکراتی برای کشورهای در حال توسعه در بحث ایمنی‌زیستی شد. پروتکل ایمنی‌زیستی، ملحق به کنوانسیون تنوع زیستی، ناظر بر تجارت بین‌المللی محصولات کشاورزی و سایر فرآورده‌های بیوتکنولوژیک حاصل از تغییرات ژنتیک می‌باشد. در این پروتکل تمهیدات لازم برای جلوگیری از عوارض احتمالی آتی مصرف این نوع محصولات بر سلامت انسانی و محیط‌زیست طبیعی پیش‌بینی گردیده است. جمهوری اسلامی ایران یکی از واردکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی و غلات از کشورهای تولیدکننده نظیر استرالیا، کانادا، اتحادیه اروپا، آرژانتین، اروگوئه و .... که از روش اصلاح ژنتیک برای تولید محصول بیشتر و برتر استفاده می‌کنند، می‌باشد.
بدین دلیل نسل آینده کشور و نیز محیط و تنوع زیستی می‌تواند به‌راحتی تحت تأثیر عوارض احتمالی این نوع محصولات قرار گیرد، به‌عنوان مثال در کانادا با نصب ژن مقاوم در برابر سرمای ماهی سفید قطب شمال بر روی بوته گوجه فرنگی محصول آن در سرمای زیر صفر به عمل می‌آید؛ یا با تغییرات ژنتیک، نژاد پرمحصول گندم و سایر غلات را به وجود آورده و به بازار عرضه نموده‌اند. این نوع محصولات اولاً قادرند به‌مجرد ورود به سیستم محیط زیست بومی کشورها، بر تمامی اقلام مشابه غلبه یافته، (و) به‌تدریج آنان را نابود سازند، اتفاقی که برای برخی از محصولات کشاورزی بومی در دنیا و حتی در کشور خودمان به‌صورت محدودتر رخ داده است. ثانیاً قادرند تأثیرات منفی ناشناخته و بلندمدتی را بر نسل و نژاد و تواناییها و سلامت انسان بگذارند.
این در حالی است که محصولات ترانس‌ژنتیک به‌صورت معمول مورد بهره برداری قرار بگیرند این امکان وجود خواهد داشت که حتی به‌صورت سلاح مورد بهره‌برداری قرار گرفته و یا با استفاده از ژنهای خاصی حالات جسمی، روانی انسانها را تغییر داده و محیط‌زیست را به نابودی بکشانند. فرضاً با نصب ژن عقیمی بر روی گندم، تولیدکنندگان آن قادرند نسلی از یک کشور را عقیم ساخته یا با پیوند ژنتیک ژنهای مولد اخلاق پست نظیر درنده‌خویی کوسه‌ها یا صفات رذیله خوکها بر محصولات کشاورزی می‌توانند آن را به گروهی از انسانهای کشور هدف خود منتقل سازند.
این پروتکل چندین جنبه مهم را فرا می‌گیرد؛ تجارت بین‌المللی - موضوعات محیط زیستی - مسائل بهداشتی و پیشگیری - محصولات کشاورزی و پیشرفتهای آن - تحقیقات ژنتیک و کاربردهای آن همه از جمله مواردی هستند که با موضوع پروتکل ایمنی زیستی ارتباط پیدا می‌کنند.
نحوه مذاکرات در پروتکل ایمنی زیستی شکل خاصی داشت بدین ترتیب که کشورها در شش گروه طبقه بندی شده بودند. گروه میامی شامل کشورهای عمده تولیدکننده محصولات بیوتکنولوژی مدرن یعنی آمریکا، کانادا، استرالیا، آرژانتین، شیلی و اروگوئه. 150 کشور عدم‌تعهد، گروه 77 و در حال توسعه گروههای اروپای شرقی، و گروه مصالحه شامل نروژ، ژاپن، سوئیس، مکزیک و برخی از این دست. این گروهها نمایندگانی را در سه زمینه معرفی نمودند تا با یکدیگر مذاکره و نهایتاً پروتکل را آماده سازند. این سه زمینه عبارت بودند از:
1 ــ محصولات کشاورزی
2 ــ شمول پروتکل
3 ــ ارتباط با سایر کنوانسیونهای بین المللی.
جمهوری اسلامی ایران عضو گروه همفکر بوده و به‌دلیل اهمیت موضوع برای کشورمان نقش فعالی در این گروه بازی نمود، به‌طوریکه نماینده گروه برای مذاکره در مورد تجارت محصولات کشاورزی و معادن دو گروه دیگر بود. در این پروتکل از جمله پیش‌بینی شده است کشورهای تولید کننده چنین محصولاتی باید اطلاعات کلی (مطابق لیست مصوبه در پروتکل) را در اختیار کشورهای مصرف کننده از طریق یک مکانیزم بین المللی (CHM) قرار دهند. کشورهای مصرف‌کننده با تأسیس یک مرجع ملی این اطلاعات را دریافت و پس از تحقیقات کامل و ارزیابی خطرات و مشکلات احتمالی ظرف 270 روز در صورت تمایل اجازه می‌دهند تجارت این محصولات با کشورشان صورت پذیرد. در صورت احتمال حتی ضعیف خطر (بدون ارائه دلایل علمی) کشورهای مصرف‌کننده می‌توانند از اجازه ورود ممانعت به عمل آورند و برخلاف اصول WTO در مورد عدم ایجاد مانع در تجارت بین‌المللی. هزینه این تحقیقات و ارزیابیها به‌عهده صادرکنندگان کالاست.
برخی از سایر دستاوردهای کشورمان در این مذاکرات به‌ترتیب زیرند:
ــ کشورهای واردکننده می‌توانند براساس اصل احتیاط از واردات اصلاح شده امتناع کنند. این امر با روشها و رویکرد سازمان تجارت جهانی مغایر است و به همین دلیل مورد مخالفت آمریکا و گروه میامی بود ولی در نهایت تصویب شد.
ــ فرآورده‌های کشاورزی حاصله از تغییرات ژنتیک ابتدا باید در بازار داخلی کشوری که در آن تولید شده امتحان شود و سپس به سایر کشورها به‌منظور دریافت اجازه صادرات معرفی گردد.
ــ در مورد غلات اصلاح شده کشور واردکننده براساس مقررات داخلی خود از حق امتناع از واردات این غلات برخوردار است و در شرایطی که صادرکننده بخواهد این غلات را صادر کند می‌بایستی رضایت صریح واردکننده را کسب کند.
ــ معافیت مطلق برای هیچ یک از محصولات اصلاح شده ژنتیکی وجود ندارد. این محصولات در هر صورت یا مشمول رویه‌های ایمن‌ساز پروتکل هستند و در غیر این صورت مقررات داخلی کشور واردکننده در مورد آنها جاری خواهد بود.
ــ استناد به مقررات داخلی کشور واردکننده، که می‌تواند محدود کننده‌تر از مفاد پروتکل باشد، مکرراً در متن پروتکل مورد تصریح قرار گرفته است.
ــ تمامی محصولات بیوتکنولوژی مدرن مشمول پروتکل می‌باشند.
ــ ارتباط پروتکل با سایر معاهدات بین المللی از جمله WTO ارتباط معقولی است و پیش‌بینی شده از یکدیگر حمایت متقابل نموده و این پروتکل تابع مقررات سایر معاهدات تجاری خصوصاً WTO نباشد. به‌علاوه برخلاف تلاش آمریکا و گروه میامی و کشورهای توسعه یافته این موضوع مقدمه پروتکل (به‌جای بندهای اجرائی) آمد تا از عواقب احتمالی برای کشورهای در حال توسعه جلوگیری به عمل آید.
خلاصه‌ای از گزارش فنی این اجلاس جهت مزید اطلاع ایفاد می‌گردد.
محمد جواد ظریف"
* متن نامه دیماه 1395
"بسمه تعالی
جناب آقای دکتر ستاری
معاون محترم علمی و فناوری ریاست جمهوری
موضوع: محصولات تراریخته
با سلام؛
احتراماً نظر به استناد برخی از رسانه های گروهی به نامه شانزده سال قبل وزارت امور خارجه درخصوص محصولات تراریخت اشعار می‌دارد:
وزارت امور خارجه نگرانیهای موجود بین دو گروه از محققان کشور در حوزه زیست‌فناوری پیرامون محصولات تراریخت را درک و بر لزوم توجه توأمان به دستاوردهای زیست‌فناورانه کشور و در عین حال حفاظت از محیط‌زیست و سلامت عمومی تأکید می‌نماید.
این وزارتخانه به لحاظ وظایف ذاتی خود، بدون مداخله در محتوای علمی و فنی این موضوع (محصولات تراریخت)، بر پایبندی ملی به توافقات بین‌المللی در این حوزه از جمله پروتکل ایمنی‌زیستی از طریق نهادهای ذی‌ربط ملی تأکید و اعلام می‌دارد گزارش شانزده سال قبل اجلاس بین المللی ایمنی‌زیستی انعکاس جنبه‌های مختلف مباحث گروه‌بندیهای سیاسی (اعم از موافقان و مخالفان محصولات تراریخت) حاضر در اجلاس بوده و مطالب آن صرفاً جهت اطلاع مسئولین وقت تهیه شده و هیچ نوع قضاوت و اظهار نظر علمی را شامل نمی‌شود.
مراتب جهت مزید اطلاع و دستور انجام اقدام مقتضی در این زمینه اعلام می‌گردد.
محمدجواد ظریف
وزیر امور خارجه
رونوشت:
- جناب آقای دکتر عراقچی معاون محترم امور حقوقی و بین‌المللی
- جناب آقای جباری مشاور وزیر و مدیرکل محترم وزرائی"
* تصویر نامه 1378
* تصویر نامه سال 1395
