امروزه مشکل دسترسی به منابع آب شیرین یکی از مسایل مهم در بسیاری از کشورها به شمار می رود که ایران نیز از این امر مستثنی نیست. 15 درصد از مساحت ایران از پوشش گیاهی برخوردار است و بیش از 85 درصد کشور جزو مناطق خشک و نیمه خشک محسوب می شود؛ از این رو انتظار بروز بحران آب در کشور وجود دارد و این امر روز به روز ابعاد پیچیده تری می یابد.
مشکل کم آبی و آلودگی آب آشامیدنی می تواند تاثیر گسترده ای را بر روند افزایش مهاجرت و تغییر مشاغل، افزایش تنش های اجتماعی به وجود آورد. ایران از نظر منابع و وضعیت ذخایر آبی درآینده با مشکل های جدی تری رو به رو خواهد شد و اگر جمعیت کشور با افزایش یابد در سال های آینده از نظر تامین آب در وضعیت بحرانی قرار می گیرد.
برای آنکه بتوان با این بحران مبارزه کرد باید به مدیریت یکپارچه منابع آب کشور، داشتن چشم انداز مدیریت آب در سال های آینده، اصلاح و تغییر روش های آبیاری کشاورزی از روش سنتی به روش مدرن و صرف جویی در منابع آب در تمام بخش ها و فرهنگ سازی پرداخت.
اهمیت این امر سبب شد تا همایش بزرگداشت روز ملی آب در 11 اسفند در اتاق ایران با هدف جلب توجه مردم، سازمان های مردم نهاد و کارشناسان برگزار شود.
پژوشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت روز ملی آب با «محمدحسین کریمی پور» محقق و کارشناس مسایل آب و محیط زیست و «مهدی میرزایی» کارشناس حوزه آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی به گفت و گو پرداخته است.
کریمی پور با بیان اینکه بیشتر وسعت ایران را بیابان ها تشکیل می دهند، گفت: بارش متوسط در کشور سه برابر متوسط جهانی است. به این معنا که باران کمتر از متوسط جهانی فرو می بارد و بسیار سریع تر بخار می شود و از دست می رود. از 400 میلیارد متر مکعب بارش تنها 110 میلیارد متر مکعب به صورت «آب شرب تجدید پذیر» هر سال در زیست بوم ایران باقی می ماند. ایران پس از ترکیه که بیش از 200 میلیارد متر مکعب پتانسیل سالیانه آب شیرین تجدید پذیر دارد، با میزان تقریبی 110 میلیارد متر مکعب، مقام دوم خاورمیانه و شمال آفریقا را دارا است. تمامی پتانسیل این منطقه تنها 600 میلیارد متر مکعب به شمار می رود. البته پتانسیل آبی کشور در برابر ابرقدرت های آبی چون برزیل، روسیه، کانادا و اندونزی ناچیز است. دارایی آبی کشور در منطقه تا میزانی خوب به نظر می رسد. خاورمیانه با پنج درصد جمعیت جهانی تنها یک درصد از پتانسیل آب شیرین جهانی را دارا است. گرچه ایران در قیاس با جهان از نظر منابع آب بسیار غنی محسوب نمی شود اما نسبت به بسیاری از کشورهای منطقه از شرایط بهتری برخوردار است.
** ایران در آینده به بیابانی خشک تبدیل می شود
این کارشناس مسایل آب و محیط زیست پتانسیل آبی ایران را تا میزان تقریبی 110 میلیون متر مکعب دانست و توضیح داد: برخی متخصصان ملی آب پتانسیل آبی ایران را به اعدادی حتی تا سطح 90 میلیون متر مکعب می دانند. یک مدیریت صحیح اقتضا می کند که به صورت تقریبی 40 درصد این آب برای مصرف انسان در کشاورزی، تولید و مصرف مستقیم برداشت شود و دیگر میزان آب برای تداوم چرخه های زیستی در طبیعت باقی بماند، تالاب ها و دریاچه ها را تغذیه و منابع زیر زمینی را تجدید کند و مانع تخریب قدرت حفظ آب در دشت ها شود اما متاسفانه مردم ایران به جای آنکه 40 درصد (که در بدترین شرایط نباید بیش از 60 درصد باشد) به میزان تقریبی 90 درصد پتانسیل آبی را مصرف می کنند و اینگونه فروپاشی منابع آب و به دنبال آن طبیعت به وقوع خواهد پیوست البته این روندی محسوب می شود که از دهه 40 با ورود موتور پمپ و طرح های بزرگ آبی در کشور شروع شده و در سه دهه اخیر شدت یافته است و این زیاده روی در مصرف به دلیل رواج رویکردی مبنی بر اینکه آب منبع ثروت قابل توزیع بی نهایتی است، به وجود آمده است.
** چگونگی تهیه 40 میلیون متر مکعب آب در سال
وی با اشاره به اینکه تولید یا واردات 40 میلیون متر مکعب آب با توجه به امکانات کشور و واقعیت های فنی غیر ممکن است، تصریح کرد: آب شیرین سازی شده در لب دریا هر متر مکعب 200 میلیون قیمت خواهد داشت که چهار برابر قیمت آب تصفیه شده و لوله کشی شده است. هر یکصد کیلومتر انتقال این آب در سطح افقی، به صورت تقریبی هر متر مکعب را 200 تومان گران تر می کند. هر 100 متر بالا بردن این آب از ارتفاعات هم آن را 200 تومان گران می کند به عنوان نمونه اگر بخواهند این آب را برای صنعت به شهر کرمان برسانند، قیمت آب بالای 10 هزار تومان در متر مکعب می شود یعنی 20 برابر قیمت آب شهری تصفیه شده در کشور که البته کمتر از پنج در هزار تن از مصرف کنندگان آب کشور قادر هستند تا چنین قیمت خوبی را پرداخت کنند. امروزه آب در تجارت جهانی هنوز جا نیفتاده است. پیش بینی می شود از 2050 میلادی آب به تدریج جایگاه نفت را به عنوان نخستین ماده تجاری جهان بگیرد. اما برای واردات علاوه بر مساله قیمت که هزینه انتقال آن در اعداد بالا عنوان شد، مشکل منابع تامینی در کشور وجود دارد. در شرق، جنوب و غرب کشور منبع تامین قابل ملاحظه ای برای آب رویت نمی شود.
به عنوان نمونه اگر ایران همچون عربستان آب گران را با قیمتی گزاف بخرد، تامین 40 میلیون متر مکعب نیازمند صرف 80 میلیارد دلار در سال است. این هزینه یک و نیم برابر کل فروش سالیانه نفت ایران به شمار می رود و عربستان هم قادر به ادامه این راه نخواهد بود. تنها راه حل ایران، کاهش مصرف است و نه چیز دیگر. اگر نتوانیم در یک برنامه پنج ساله 20 درصد مصرف و در برنامه 15 ساله تا 40 درصد مصرف را کاهش دهیم، ثبات ایران در خطر است. انجام این کار بسیار دشوار خواهد بود. حتی در کشورهای پیشرفته با جوامع دارای سطح بالای سرمایه اجتماعی، فرهنگ بالا و توانایی فنی، نمونه ای برای چنین کاهش مصرف سریع و شدید وجود ندارد. به ویژه وقتی درباره کشوری با ابعاد جمعیت ایران سخن گفته می شود، مورد مشاهبی نمی توان برای آن یافت.
** اهداف دولت یازدهم، صرفه جویی در مصرف آب و حفظ محیط زیست
کریمی پور با بیان اینکه دولت یازدهم مدیریت مصرف آب و حفاظت از محیط زیست را در اهداف خود بسیار پر رنگ کرد، اظهار داشت: رییس دولت یازدهم و اعضای هیات دولت مشکل آب را بهتر از پیشینیان درک می کنند و نسبت به آن دغدغه بیشتری دارند. همچنین اینکه حمید چیت چیان وزیر نیرو با صداقت و شفافیت واقعیت ها درباره بحران آب برای مجلس و مردم بیان می کند که این امر بسیار شیوه مناسب و ستودنی است. در مساله فرهنگ مصرف آب حداقل در لایه بالایی دولت، گامی بزرگ رو به جلو مشاهده می شود اما میان اقدام های به عمل آمده و گستردگی و عمق بحران، رابطه معنا داری نیست. مساله بحران آب تا میزانی جدی به نظر می رسد که دولت و وزارت نیرو نیز نمی توانند راهکار اساسی در این زمینه بیابند و این امر تنها نیازمند بسیج ملی در باور عمومی است تا تحولی در زمینه مصرف آب ایجاد شود.
** مشارکت جمعی در صرفه جویی مصرف آب
کریمی پور با تاکید بر اینکه مردم باید مساله بحران آب را به درستی درک کنند، بیان داشت: درک درست مردم از این مساله به این امر منجر می شود که راهکارهای تبلیغاتی را از راه های موثر تشخیص دهند. همگان باید بفهمند مساله آب برای زندگی خودشان و فرزندانشان به مراتب از واریز یارانه بسیار حساس و مهم تر است. چنین مردمی وقتی صرفه جویی در مصرف آب را مطالبه کنند، خواهند توانست مسیر کشور در این مساله را تغییر دهند البته حسن روحانی رییس جمهوری درست عنوان کرده است که در مساله آب گناه کرده ایم و راه را خطا رفته ایم و این امر نیازمند توجه ملی است. به یقین لزوم درک این قصور و اولویت دادن به حل آن برای سیاستگذاران از همه بیشتر است.
در ادامه این پیوند «مهدی میرزایی» محقق وکارشناس آب و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی درخصوص بحران آب و راهکارهای برون رفت از این بحران گفته است: ایران 12 سال است که با بحران آب رو به رو شده و البته این امر قابل پیش بینی بود و تمامی آحاد جامعه و مسوولان دریافته بودند که این بحران آغاز شده اما به صورت جدی به دلیل کمبود امکانات و نبود آینده نگری کافی به این موضوع توجه نکردند و در نتیجه این بحران در کشور صورت پذیرفت. اکنون بحران آب بسیار در ایران شدت یافته است به این معنا که وقوع درگیری میان 2 استان و کشاورزان بر سر آب نشان دهنده شدت یافتن این بحران است گرچه بحران آب موضوعی نوینی نیست اما هنگامی که این امر افزایش یابد و تنش بر سر آن زیاد شود، آنگاه می توان دریافت که بحران آب بسیار جدی به شمار می رود. اگر صفر تا 100 جدی بودن بحران آب عددگذاری شود، ایران از عدد 50 نیز عبور کرده است.
** دلایل ایجاد بحران آب در کشور
این کارشناس حوزه آب در ادامه درباره دلیل های ایجاد بحران آب در کشور بیان داشت: مدیریت نامناسب و بد در زمینه آب اصلی ترین عامل در ایجاد بحران آب در کشور به شمار می رود. به این معنا که حساب و کتابی در زمینه اینکه چه چیزی در موضوع مصرف آب باید توسعه داده شود، وجود نداشته است. مشکل دیگر این بحران، افزایش جمعیت محسوب می شود که هر میزان به تعداد آن افزوده شود، این حجم از آب میان افراد بیشتری تقسیم و کشور با بحران رو به رو می شود. بحث های دیگری چون نوع و شیوه بهره برداری و نگاهداری از آب وجود دارد که نوعی از مدیریت به شمار می روند. در واقع ایران از انواع سازه های آبی برخوردار است که هرگز از آنان استفاده نمی شود. برخی از سازها به تدریج فرسوده می شوند یا از کار می افتند یا چاه هایی در کشور ایجاد شده که حتی به آن توجه نشده است. بنابراین با این رویه امکان کمبود بارش و وقوع خشکسالی در کشور وجود دارد و به یقین این عوامل اثر اجتماعی، اقتصادی و .. را تا 6 سال دیگر بر جامعه می گذارد.
** راه های مقابله با کاهش بحران آب
وی با اشاره به راه های مقابله با کاهش بحران آب، عنوان کرد: ابتدا باید آسیب پذیری یا آسیب شناسی در زمینه بحران آب صورت پذیرد البته تا زمانی که بحث مدیریت منابع آب حل نشود چه به لحاظ علمی و نیز عملی، این آسیب پذیری انجام نمی گیرد. ایران دارای بهترین متخصصان و کارشناسان آب است بنابراین این امکان وجود دارد که تکنولوژی لازم را دارا نباشد اما با این متخصصان می تواند به حل این بحران کمک کند. مشکل ایران بر سر عملیاتی کردن روش های مدیریتی است که برای انجام دادن آن همانند دیگر کشورها، بحث های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی و... به وجود می آید. گام بعدی در زمینه کاهش بحران آب، فرهنگ سازی در جامعه محسوب می شود که در زمینه آب هرگز فرهنگ سازی نشده است و مرحله بعدی را می توان صرفه جویی درمصرف آب به وسیله آحاد جامعه دانست که سبب ذخیره سازی این سرمایه ارزشمند برای نسل پس از خود خواهد شد.
** تاثیر فضای مجازی در فرهنگ سازی در زمینه صرفه جویی مصرف آب
مهدی میرزایی با بیان اینکه فضای مجازی نقش برجسته ای در فرهنگ سازی در صرفه جویی مصرف آب می تواند ایفا می کند، توضیح داد: فضای مجازی قصه پردازی ندارد و حقیقت ها و رخداد ها در آن منعکس می شود البته برخی مواقع کانال های خبری وجود دارند که اعداد ضد و نقیض و شایعاتی را مطرح می کنند اما در کنار آن واقعیت هایی عنوان می شود و این عرصه مجازی می تواند در فرهنگ سازی ها موثر باشد البته فرهنگ سازی ها باید خیلی بنیادی صورت پذیرد و فضای مجازی و رسانه ای می تواند در این زمینه بسیار تاثیرگذار باشند.
** راهکارهای انتقال آب و سدسازی
این کارشناس حوزه آب راهکارهای انتقال آب برای مبارزه با خشکسالی را مناسب ندانست و تصریح کرد: برای صرفه جویی در مصرف آب باید همگان با الفبای آنچه که در آب به وقوع می پیوندند، آشنا شوند. راهکار انتقال آب امکان دارد که مساله و مشکل یکی 2 روز آینده را حل کند اما مساله 25 ساله بعدی را حل نخواهد کرد و بر بحران آب شدت می بخشد. هنگامی که باران بسیاری ببارد و سدها لبریز شوند، رویداد ناگواری چون سیلاب را رقم می زنند. مدیریت سد مانند یک بازی است که بخشی از آن از دسترس مسوولان خارج است و فردی نمی تواند بر آن کنترل داشته باشد و بخش دیگر آن را می توان با سازه های آبی کنترل کرد. در برخی مواقع بارش برف و پس از آن بلافاصه بارندگی شدید سبب جمع شدن آب در پشت سد خواهد شد و چون سد از گنجایش میزان کمتر آب برخوردار است بنابراین سد سر ریز می شود و این امر تنها مختص به ایران نیست و در تمامی کشورها به وقوع می پیوندد. بخشی از این مساله در دست مسوولان نیست یعنی آن چیزی که به طبیعت بازمی گردد گرچه می شود با تکنولوژی بخشی از این مشکل ها را کاهش داد اما در حقیقت یا آن تکنولوژی را ایران دارا نیست یا اطمینانی به این تکنولوژی ها ندارد. امروزه سدهای بزرگ بسیار خوب مدیریت می شوند اما برای بهبود بهتر این مدیریت باید سیستم ها را به روز و مطالعات بیشتری صورت پذیرد، به عنوان نمونه در زاینده رود به صورت کامل و کنترل شده دریچه ها را باز می کنند و هنگامی که ظرفیت آن تکمیل شد دوباره دریچه بسته می شود بنابراین باید گفت که این سد با سیستم فکری خوبی کنترل می شود و چقدر خوب است که برای تمامی سدهای ایران این امر صورت پذیرد.
امید است که مسوولان و مردم در زمینه صرفه جویی مصرف آب و مقابله با این بحران بسیار بکوشند. رسانه ها باید برای رویارویی با این بحران ستون ثابتی برای آب در نظر بگیرند و مشکلات آن را برای مردم توضیح دهند و اطلاعات عمومی به آحاد جامعه در این زمینه داده شود.
