به دنبال تشدید مشکلات تولید در اولین کارخانه تولید لوازم خانگی کشور، گزارش شده است که ارج از هفته گذشته رسما تعطیل و ماشین آلات کهنه این کارخانه هم به فروش گذاشته شد تا پایان عمر این برند قدیمی ایرانی این گونه رقم بخورد. اما «ارج» چگونه ارجمند شده بود؟
«فریدون شیرین کام» و «ایمان فرجامنیا» در کتاب «سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» از انتشارات «فرهنگ صبا» (1393) ذیل داستان زندگی «خلیل ارجمند» (1323 - 1289 خورشیدی) قصه تاسیس و بالیدن کارخانه «ارج» را به تفصیل بیان کردهاند.
این بخش از کتاب یادشده (صفحات 168 تا 174 این کتاب) به شرح زیر منتشر میشود:
او در خانوادهای اداری پرورش یافت. مادرش، قدسیه و پدرش، رحیم ارجمند نام داشتند. رحیم ارجمند از مدیران برجسته دولتی بود که تا سطح معاونت وزارت پست و تلگراف ارتقا یافت. فرزندشان خلیل، پس از پایان دوره دبیرستان، همزمان با مهندس بازرگان در بورس اعزام دانشجویان به فرانسه پذیرفته شد. او پس از اتمام تحصیل در فرانسه و یک سال کارآموزی در سال 1315 به ایران بازگشت.
در اولین مراحل فعالیتش، شروع به کار مستقل نمود و به سراغ خدمات دولتی نرفت. توانایی بدنی و فکری و قریحه سرشار، او را آماده کارهای بزرگ و مستقل نمود. مقاطعهکاری ساختمان راهآهن، یکی از کارهای او بود. مهندس ارجمند، فردی نبود که در یک جای ثابت، خود را مشغول کند. به تنهایی، اقدام به تهیه ماشینآلات مکانیک و آهنگری کرد. در سال 1316، کارگاه ارج را نزدیک میدان دروازه قزوین در تهران تأسیس نمود. (1) به تدریج آن را به سه تا شش مغازه وسعت داد. پس از مدتی اندک، محل فعالیت خود را به خیابان شوش (در جنوب شرقی تهران) انتقال داد. اولین کار ارجمند، ساختن در و پنجره و نردههای فلزی بود. وی پیشنهادی برای کارهای فلزی انبار قماش به اداره ساختمان بانک ملی داد؛ اداره مذکور از یک مهندس اروپایی، درباره ارجمند نظرخواهی کرد؛ وی ارجمند را جوانی باهوش، ولی بیتجربه و فاقد وسایل معرفی کرد. بانک ملی در مهرماه 1317، تصمیم گرفت گلخانه ای درست نماید. اولین تجربه ارجمند در این زمینه، شاهکار تناسب و زیبایی، سبکی، ارزانی و استحکام بود. (2)
به مناسبت درگذشت وی، کانون مهندسین ایران با ریاست غلامعلی فریور در 9 آبان جلسهای تشکیل داد و مهندس بازرگان در آن به سخنرانی پرداخت. از نظر مهندس بازرگان، شخصیت ارجمند نشانهای از آثار قدرت احسن الخالقین بود که خداوند با خلقت او بهترین آفرینندگان خود را به نمایش گذاشت: «ارجمند اگرچه فعال و مولد ثروت بود، ولی در بند جاه و مال نبود. خودخواهی را کنار گذاشته، خیر عموم و سعادت میهن را طلب مینمود. در کارخانه با کارگران با نهایت جوانمردی رفتار میکرد. در دانشکده فنی تهران و کانون مهندسین در سخاوت و بلند همتی بر همه، پیشدستی می کرد. دوستی با وفا و همکاری باصفا بود. با وجود همه تواناییها تکبر و خودستایی نداشت و در بند تظاهر و تبلیغ نبود. وی مرد عمل و آیینه اخلاق بود. وی در عمر 35 ساله خود برابر 350 سال عمر، کار کرد و خدمت به خلق خدا نمود. (4)»
ارجمند قبل از مرگش وصیت کرده بود، مبلغ صد هزار ریال در اختیار مهندس ریاضی (رئیس وقت دانشکده فنی) قرار دهند؛ تا از آن برای امور تعاونی دانشجویان استفاده شود. این مبلغ در سال 1351 به سه میلیون ریال رسید. (5)
با وجود اینکه کارخانه ارج در سال 1316 پایهگذاری شد، فوت خلیل ارجمند در طی ده سال، اثر منفی در توسعه این واحد داشت در این مدت، پدر و همسرش، مسئولیت اداره آن را بر عهده داشتند و دو برادر وی مشغول تحصیل بودند. برادرش، مهندس اسکندر ارجمند (متولد 1303) پس از اخذ مهندسی از دانشگاه فنی تهران، به آمریکا رفت و در زمینه سیستم گرمایش مرکزی و تهویه مطبوع در یکی از دانشگاههای دولتی آنجا ادامه تحصیل داد. پس از بازگشت به ایران، مدیریت کارخانه ارج را به عهده گرفت. کارخانه در سال 1337 با مدیریت او و برادر دیگرش سیاوش ارجمند اداره میشد. کارخانه در این سال با همکاری سه کارشناس فرانسوی و سوئدی، 40 مهندس و کارمند و 600 کارگر فنی اداره میشد. در سال 1337، مساحت آن یک هکتار بود و 10 سالن بزرگ، کارگاههای آن را تشکیل میداد. این کارخانه، اقدام به ساخت سقف فلزی برای ساختمان تربیت بدنی پارک شهر کرد. ابعاد این ساختمان، 603 متر در 38 متر بود. کارخانه در این سال 800 تن آهن را به ابزارهای مختلف تبدیل کرد و برای ارائه خدمات فنی در زمینه تلمبههای برقی و برخی محصولات صنعتی، اقدام به تأسیس مرکز فنی تعمیرات کرد. (6) بعدها نیز کارخانهای برای نصب سیستمهای مرکزی ساخت. همچنین سرمایهگذاری در کارخانه آلومتک و ساخت انواع پروفیل آلومینیوم و کابلهای آلومینیومی در قزوین به توسعه واحدهای صنعتی خود پرداخت. (7) وی تا سال 1357 علاوه بر اداره کارخانه و فعالیتهای صنعتی، در دانشگاه نیز تدریس میکرد. تعدادی از فعالان اقتصادی، واحدهای صنعتی وابسته به ارجمند را یکی از مدرنترین و علمیترین بنگاه های تولیدی ایران در پیش از انقلاب توصیف شده است.
این کارخانه در دهه چهل به کیلومتر 5 جاده مخصوص کرج، انتقال یافت و در سال 1352 در بورس پذیرفته شد. ظرفیت بهرهبرداری آن در اواخر اردیبهشت 1354 به 454 هزار و 100 دستگاه از انواع لوازم خانگی رسید. این شرکت بالغ بر 2300 پرسنل داشت و سرمایه آن پانصد و پنجاه میلیون ریال در اوایل دهه پنجاه بود. (9) کل کارگران مشغول در واحدهای صنعتی ارجمند پنج هزار نفر بودند. (10) دکتر منوچهر گودرزی از مدیران برجسته سازمان برنامه و بودجه (مدیریت و برنامهریزی)، در دهه پنجاه مدیرعامل کارخانه ارج شد. (11) در سالهای 1351 تا 1353 فروش ارج، از 1836 میلیون ریال به 2127 میلیون ریال و سپس به 3687 میلیون ریال؛ یعنی حدود دو برابر افزایش داشت. سود شرکت پس از کسر مالیات نیز از 194 میلیون ریال به 377 میلیون ریال افزایش یافت.
از نظر سیاوش ارجمند، راه رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی، استفاده از نیروی انسانی ماهر است. زمینههای آموزش از طریق دبستان تا دانشگاه، محیط کار، مشارکت اجتماعی و کوششهای فردی فراهم میشود. تغییر دائم تکنولوژی، نیازمند آموزش و مهارتهای تازه است. زندگی ماشینی امروز و تکنولوژی به وسایل فنی جدید وابسته است. بر اساس همین باور، مدیران کارخانه در جذب نیروی کارآمد و آموزش کارکنان خود میکوشیدند.(12) مدیران صنایع، نشست مشترکی با وزیر کار و امور اجتماعی داشتند که موضوع آن، مشکلات واحدهای صنعتی خصوصاً مسائل کارگران بود. سیاوش ارجمند، مشکلات عمده را کاهش در بهرهوری، مرغوبیت و مقدار تولید صنایع بزرگ ارزیابی میکرد و علل آن را سه عامل میدانست: 1- ماده 33 قانون کار و طرز اجرای آن؛ 2- آییننامه انضباطی مربوط به نیروی کار؛ 3- نحوه اجرای قانون سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارگاه ها.
کارخانه ارج برای جذب نیروهای فنی، آزمون برگزار میکرد تا به این وسیله نیروهای کارآمد را جذب نماید. (14) کارخانه ارج در طی دهه سی تا پنجاه، چندین مدل بخاری نفتی و گازی، کولر آبی، ماشین لباس شویی، یخچال و فریزر از مدل 10 تا 17 فوت تولید کرد. محصولات آن در کشورهای خاورمیانه نیز دارای شهرت و اعتبار بود. (15) او در سال 1352 همچون بسیاری از صاحبان صنایع (مثل برخوردار، تفضلی، آزمایش و...) در تأسیس بانک شهریار به عنوان عضو هیئت مدیره، مشارکت داشت. (16)
سیاوش ارجمند در سال 1337 با هایده مستوفی ازدواج کرد و صاحب دو پسر و یک دختر به نام لیلا شد.
شورای کتاب کودک، پلاکهای یادبودی از نویسندگان کودک در سال 1353 تهیه کرد که ارجمند هزینه آنها را پرداخت. (17) او در کنار فعالیتهای صنعتی، به وضعیت مسکن کارگران نیز توجه داشت.
در دی ماه 1349 کارخانه ارج به همراه کارخانه صنعتی بهشهر (متعلق به خانواده لاجوردی) و سپنتا (متعلق به فریدون فلفلی و مهربان) طرح تأسیس خانههای سازمانی برای کارگران را به اجرا درآورد؛ اجارهبهای این خانهها تا زمان اشتغال در کارخانه، کم بود. وزارت مسکن و کار نیز با اعطای هفتاد و دو هزار متر زمین و تهیه نقشه ساختمان در منطقه قلعه سلیمانخان به این سه کارخانه کمک کرد. (18) این خانههای سازمانی اداری ساختمانهای چهار طبقه بود و هر بلوک، 28 واحد آپارتمان دوخوابه 78 متری داشت.
سیاوش ارجمند در نهادهای صنفی حضوری فعال داشت. وی در دهه چهل، عضو اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بود. همچنین در دهه پنجاه از مؤسسان و اعضای هئیت مدیره سندیکای صنایع فلزی و لوازم خانگی بود. (دوره اول تا سوم) (20) در 26 مرداد 1356 چهل نفر از مدیران بخش خصوصی به عنوان مشاور وزیر بازرگانی به طور رایگان با او همکاری داشتند. سیاوش ارجمند رئیس کمیته صنایع و دکتر سادات تهرانی رئیس کمیته سیاست اقتصادی به همکاری با یک سازمان دولتی پرداختند. (21)